کشف و بررسی پیچیدگی‌های شخصیتی افراد همواره از مهم‌ترین مسائل روان‌شناسان و محققان بوده است. یکی از نظریه‌های تأثیرگذار در این زمینه، نظریه شخصیت آیزنک است که کمک شایانی به درک بهتر شخصیت افراد کرده است. این نظریه ۳ بعد بنیادی شخصیت انسان را بررسی می‌کند که در ادامه مفصل درباره این ابعاد صحبت می‌کنیم. برای سنجش ابعاد مذکور پرسش‌نامه‌‌ای به‌نام پرسشنامه شخصیت یا تست آیزنک تدوین شد تا نمایی از ویژگی‌های شخص را ارائه دهد.
هانس آیزنک که بود؟
هانس یورگن آیزنک (Hans Jürgen Eysenck) سال ۱۹۱۶ در برلین در خانواده‌ای هنرمند به دنیا آمد. او در ۲۰سالگی مجبور شد به انگلستان مهاجرت کند. آیزنک در آنجا تا سال ۱۹۴۰ تحصیلات خود را به اتمام رساند و در دوران جنگ جهانی دوم مشغول به کار در بیمارستان شد. پس از جنگ، در انجمن روان‌شناسی شروع به کار کرد.
او با انتشار حدود ۸۰ کتاب و صدها مقاله و تأسیس مجله‌ای مشهور در زمینه روان‌شناسی دستاوردهای چشمگیری در این حوزه داشت. آیزنک اعتقاد داشت علاوه‌بر عوامل محیطی، عوامل بیولوژیکی و ژنتیکی نیز در شکل‌گیری شخصیت انسان‌ها و احتمال بروز رفتار مجرمانه آنها دخیل‌اند. بنابراین بعضی از کارهای آیزنک با انتقاد روبه‌رو شدند. این روان‌شناس بزرگ در ۸۱سالگی چشم از جهان فرو بست.
مدل PEN
هانس آیزنک یک نظریه بیولوژیکی شخصیتی به‌نام مدل PEN را مطرح کرد. این مدل روی ۳ بُعد شخصیتی روان‌پریشی (P)، برون‌گرایی (E) و روان‌رنجوری (N) تمرکز دارد. حال سؤال پیش می‌آید که نحوه سنجش ابعاد مدل PEN به چه صورت است؟ هانس و همسرش، سیبیل آیزنک، برای سنجش ویژگی‌های شخصیتی افراد طبق مدل PEN پرسشنامه شخصیت یا تست آیزنک را طراحی کردند که در ادامه معرفی‌اش می‌کنیم و با ابعاد مدل PEN آشنا می‌شویم.
1. برون‌گرایی یا درون‌گرایی
کسانی که خیلی برون‌گرا هستند، بیشتر در فعالیت‌های اجتماعی شرکت می‌کنند. این افراد بیشتر صحبت می‌کنند، زیاد بیرون می‌روند و در جمع‌های مختلف احساس راحت‌تری دارند. افراد برون‌گرا از اینکه مرکز توجه باشند، لذت می‌برند و معمولا دایره اجتماعی گسترده‌تری از دوستان و همکاران دارند.
افراد درون‌گرا کمتر حرف می‌زنند، از شرکت در اجتماعات بزرگ خودداری می‌کنند، ممکن است هنگام ملاقات با غریبه‌ها معذب شوند، معمولا دایره محدودتری از دوستان صمیمی دارند و بیشتر از فعالیت‌های فکری لذت می‌برند.
در این بُعد از مدل PEN، میزان برون‌گرایی سنجیده می‌شود. امتیاز کم به‌معنای درون‌گرابودن و امتیاز زیاد به‌معنای برون‌گرایی فرد است. آیزنک معتقد بود که افراد برون‌گرا دستگاه عصبی کم‌کاری دارند و دائما دنبال محرک‌های خارجی و هیجان‌اند. در واقع به‌اعتقاد آیزنک، برون‌گرایی به میزان فعالیت مغز یا همان برانگیختگی قشری وابسته است که در کل سبب افزایش هوشیاری شخص می‌شود.
طبق قانون یرکز-دادسون، برانگیختگی روی عملکرد اشخاص اثر می‌گذارد و بر اساس نظریه آیزنک، افراد برون‌گرا کمتر برانگیختگی قشری را تجربه می‌کنند، از این رو سراغ محرک‌های خارجی برای افزایش انگیختگی می‌روند. برعکس، افراد درون‌گرا خیلی برانگیختگی دارند که آنها را از محرک بی‌نیاز می‌کند.
2. روان‌رنجوری یا ثبات احساسی
بُعد دوم مدل آیزنک گستره ثبات احساسی تا بی‌ثباتی احساسی یا روان‌رنجوری را در بر می‌گیرد. کسانی که امتیاز زیادی در مقیاس روان‌رنجوری کسب می‌کنند معمولا:
• استرس و اضطراب بیشتری دارند
• نگران مسائل نسبتا بی‌اهمیت می‌شوند
• درباره خود اغراق می‌کنند
• در برابر ناملایمات زندگی احساس ناتوانی دارند
• بیشتر به ابعاد منفی مسائل دقت می‌کنند
• به افرادی که وضعیت بهتری دارند، حسودی می‌کنند
کمال‌گرایی نیز یکی از خصوصیات افراد روان‌رنجور است. اگر کسی خواسته‌ها و انتظارات افراد روان‌رنجور را برآورده نکند، با عصبانیت و کلافگی آنها روبه‌رو خواهد شد. طبق نظریه گری، روان‌رنجوری به سیستم بازداری رفتار (BIS) وابسته است. این سیستم باعث می‌شود شخص به‌گونه‌ای رفتار کند که با عواقب منفی همچون تنبیه روبه‌رو نشود.
افرادی که امتیاز کمی در روان‌رنجوری کسب می‌کنند، از لحاظ احساسی باثبات‌ترند. این افراد راحت‌تر با شرایط استرس‌زا کنار می‌آیند و در قبال اشتباهات دیگران منعطف‌ترند.
3. روان‌پریشی یا بهنجاری
مقیاس روان‌پریشی آخرین موردی بود که آیزنک به نظریه شخصیت خود اضافه کرد. این بُعد نظریه شخصیت گستره‌ای از بهنجاری (امتیاز کم در روان‌پریشی) تا روان‌پریشی شدید را در بر می‌گیرد.
رفتارهای حساب‌نشده و بی‌مسئولیتی بیشتر در افرادی دیده می‌شوند که امتیاز زیادی در روان‌پریشی کسب می‌کنند. این افراد ممکن است هنجارهای اجتماعی را زیر پا بگذارند و برای لذت آنی دست به کارهایی بزنند که عواقب خوشی ندارند. آیزنک معتقد بود که روان‌پریشی تحت‌تأثیر عوامل بیولوژیکی است و به مقدار هورمون‌ها همچون هورمون تستوسترون وابسته است.
با توجه به مدل PEN، شدت خصوصیت‌هایی نظیر روان‌پریشی باعث می‌شود افراد در مقابل پذیرش هنجارهای اجتماعی مقاومت کنند و به دنبال این مسئله، نظریه شخصیت آیزنک نتیجه می‌گیرد کسانی که به‌خاطر منافع خود قوانین رفتاری موردقبول دیگران را زیر پا می‌گذارند، بیشتر مستعد رفتار مجرمانه‌اند.
پرسشنامه شخصیت آیزنک (EPQ)
پرسشنامه شخصیت یا همان تست آیزنک ابزار روان‌سنجی است که طبق نظریه شخصیت آیزنک طراحی شده است. این پرسشنامه در قالب سؤال‌های خودسنجی بررسی می‌کند که شخص در کجای ابعاد معرفی‌شده در مدل PEN قرار دارد و درنهایت نمایی از شخصیت فرد ارائه می‌دهد که شامل ترکیب به‌خصوصی از ویژگی‌های شخصیتی اوست.
تست آیزنک بارها بازبینی شده و تغییراتی روی آن اعمال شده‌اند. پراستفادهترین نسخه آن نسخه EPQ-R محسوب می‌شود. این پرسشنامه در تحقیقات روان‌شناسی، سنجش بالینی و ساختار سازمانی به کار می‌رود. شما نیز می‌توانید به‌منظور رشد شخصی و درک عمیق‌تر ویژگی‌های شخصیتی خود، تست شخصیت آیزنک را انجام دهید.
معایب تست آیزنک
1. صحت و اعتبار
اعتبار تست آیزنک در تحقیقات زیادی اثبات شده است. با وجود این، بعضی از محققان به ویژگی‌های روان‌سنجی این تست، به‌خصوص مقیاس روان‌پریشی، شک دارند. به‌باور منتقدان، تست آیزنک همه جنبه‌های شخصیت افراد را ارزیابی نمی‌کند و مدلی نظیر مدل پنج‌عاملی شخصیت (FFM) نمای کامل‌تری از ویژگی‌های شخصیتی افراد ارائه می‌دهد.
2. اتکا بر نتایج خودسنجی
همچون آزمون‌های خودسنجی دیگر، امکان دارد که افراد به‌گونه‌ای به سؤال‌ها پاسخ دهند که از نظر جامعه بهتر به نظر بیایند یا حتی شاید شناخت کافی از خود نداشته باشند. در این صورت امکان دارد تفسیر تست آیزنک درست و دقیق نباشد.
3. سادگی
تست آیزنک بر اساس مدل شخصیت سه‌بعدی آیزنک است که خیلی از منتقدان این مدل را زیادی ساده می‌دانند. این منتقدان می‌گویند شخصیت انسان خیلی پیچیده‌تر از آن است که تنها در ۳ بُعد خلاصه شود.
4. مدل منسوخ
به‌نظر بعضی از منتقدان، تست آیزنک بر پایه مدلی منسوخ طراحی شده است. لازم است بدانید آیزنک مدل PEN را در دهه ۱۹۶۰ میلادی ارائه داد. با اینکه این تست بارها به‌روزرسانی شده، بعضی‌ها معتقدند که مطابق تعریف امروزی روان‌شناسان از شخصیت نیست.
نکته آخر
نظریه شخصیت و تست آیزنک به جامعه روان‌شناسان در زمینه‌های مختلفی همچون درک بهتر شخصیت انسان و تفاوت‌های فردی کمک بسزایی کرد. نظریه شخصیت آیزنک ۳ بعد شخصیتی انسان را بررسی می‌کند و طبق این ابعاد، درک بهتری از ویژگی‌های شخصیتی افراد به آنها می‌دهد. آزمون‌های مختلفی نظیر EPQ و تست مزاج شناسی بر پایه این نظریه به وجود آمده‌اند که پراستفادهترین آنها همین EPQ یا تست آیزنک است.
دیدگاه