احکام خمس
خُمس (به زبان عربی به معنای «یک پنجم») یکی از انواع مالیاتهای اسلامی است که شیعیان بدان معتقدند و به منظور رفع مشکلات مالی امت اسلامی و توزیع عادلانه ثروت و تقویت بنیه مالی حکومت اسلامی در جهت رفع نیازهای امت اسلامی وضع شده است.
خمس از موضوعات مهم فقه اسلامی و به طور خاص فقه امامیه است. محاسبه و پرداخت خمس از تکالیفی است که شیعیان در طول زندگی به آن عنایتی ویژه دارند.
نیمی از خمس به سادات فقیر اختصاص دارد و نیم دیگر به عنوان سهم امام در دوران غیبت امام زمان توسط مراجع تقلید در اموری که با توجه به تاریخ زندگی اهل بیت (ع) مورد مصرف خمس تشخیص میدهند، هزینه میگردد.
وجوهات حاصل از پرداخت خمس یکی از منابع اصلی مالی حوزههای علمیه و ترویج دین در جامعه اسلامی است.
منابع هفتگانه خمس
خمس در هفت چیز واجب است:
• درآمد (منافع کسب و کار).
• معدن
• گنج
• مال حلال مخلوط به حرام
• جواهراتی که با غواصی از دریا به دست میآید
• غنایم جنگی
• زمینی که کافر ذمی از مسلمانان میخرد
موارد وجوب خمس
منفعت کسب
منفعت کسب؛ (مازاد بر خرج سال انسان و خانوادهاش)، مراد از مخارج سال، تمام چیزهایی است که انسان در زندگی خود و خانوادهاش به آنها نیاز دارد مانند:
• خوراک و پوشاک
• مخارج ازدواج
• اثاثیه منزل
• کتابهای مورد نیاز
• صدقه، نذر و یا کفّارهای که پرداخت میکند.
• جوایز و هدایایی که به افراد میدهد
• وسیله نقلیهای که تنها برای کسب و کار نباشد
• مخارج میهمانان
• مخارج سفرها
البته مخارج، منحصر در موارد نام برده نبوده و مطابق شأن هر شخصی قابل کم شدن یا افزایش است.
برای محاسبه مخارج سال ابتداء باید پایان سال معلوم باشد، که اولین درآمد را ابتداء سال و گذشت یک سال از آن تاریخ را انتهاء سال قرار میدهیم. مثلا کشاورز، اولین محصول، کارمند، اولین حقوق و مغازهدار اولین معامله خود را ابتداء سال حساب میکنند.
معدن
معدن؛ هر آنچه که در عرف مردم معدن نامیده میشود، از جمله: طلا و نقره، سرب، مس، نفت، زغال سنگ، فیروزه، عقیق، نمک.
اگر قیمت آنچه از معدن بدست آمده پس از کسر مخارج به قیمت ۱۰۵ مثقال نقره یا ۱۵ مثقال طلا باشد بنا بر احتیاط واجب باید ۵/۱ آن را به عنوان خمس پرداخت کند.
گنج
گنج؛ مالی که در زمین یا درخت یا کوه یا دیوار پنهان باشد و کسی آن را پیدا کند، به طوریکه به آن گنج گوید. در صورتی که قیمت گنج پس از کسر مخارج، به ۱۰۵ مثقال نقره یا ۱۵ مثقال طلا برسد خمس آن واجب میگردد.
مال حلال مخلوط به حرام
مال حلال مخلوط به حرام؛ مالی از انسان که با اموال دیگران مخلوط شود، که در آن چند صورت متصور است:
صاحب آن معلوم است
الف) مقدار مال حرام معلوم است: باید آن مقدار را به صاحبش برگرداند.
ب) مقدار مال حرام معلوم نیست: باید یکدیگر را راضی کنند.
صاحب آن نامعلوم است
الف) مقدار مال حرام معلوم است: باید آن مقدار را به نیت صاحبش صدقه بدهد. و احتیاط واجب آن است که از حاکم شرع اجازه بگیرد.
ب) مقدار مال حرام نامعلوم است: باید خمس کل مال را بپردازد و بقیه حلال میشود.
جواهری که با غوّاصی به دست می آید
جواهری که با غواصی به دست آمده؛ در صورتی که قیمت آن به ۱۸ نخود طلا برسد خمس آن واجب میشود.
غنیمت
غنیمت در اصل فائدهای است که کسب میشود و در اصطلاح علمای شیعه هر آنچه از کفار اخذ شود، اگر بدون قتال باشد، "فیء" گفته میشود، (غنیمتی که در بدست آوردن آن مشقتی نباشد) و اگر با قتال باشد، غنیمت گویند.
پس غنیمت که جمع آن مغانم است در اصل "غُنم" بوده که به معنای رسیدن و دستیافتن به فائده است؛ یعنی هر درآمدی که از راه جنگ و از ناحیهی دشمنان و غیر دشمنان به دست آید، غنیمت گویند.
بنابراین "ما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ" اختصاص به خمس غنائم جنگی ندارد؛ بلکه "ما" موصوله است و عمومیت دارد، بخصوص بقرینهی "مِنْ شَیْءٍ"؛ یعنی هر منفعت حلالی که کسب شود، غنیمت به آن شامل شده و خمس تعلق میگیرد؛ پس با اینکه نزول آیه خاص است، اما مورد خاص نیست و تمام غنائم از طریق تجارت، غواصی، معادن و... را شامل میشود؛ چون در آیه معنای لغوی غنیمت مورد نظر است، نه معنای اصطلاحی که خاص غنائم جنگی باشد؛ چنانکه در آیات دیگر معنای عموم برای غنائم بهکار رفته است: «إِذَا انْطَلَقْتُ إِلی مَغانِمَ لِتَأْخُذُوها» «وَ مَغانِمَ کَثِیرَةً یَأْخُذُونَها»؛ البته برخی موارد خمس از جمله مال حلال مخلوط به حرام از روایات به دست میآید.
پس؛ اگر مسلمانان به امر امام معصوم با کفّار جنگ کنند و چیزهایی در جنگ به دست آورند، غنیمت است، که پس از کسر مخارجی که برای حمل و نقل آن هزینه شده و نیزمصرف مقداری که امام صلاح میداند و کنار گذاشتن آنچه که سهم خاص امام معصوم است، خمس مابقی واجب است.
زمینی که کافر ذمّی از مسلمان خریده
زمینی که کافر ذمی از مسلمان خریداری کند، شامل خمس میباشد.
تقسيمات خمس و مصارف آن
به طور كلی خمس به دو قسمت تقسيم می شود:
1. يك قسم آن سهم امام است كه همان سهم خدا و رسول و امام است كه در آيه خمس بيان شده كه در زمان غيبت امام زمان ـ عليه السلام ـ از آنجا كه فقهای واجد شرائط رهبری از جانب آن حضرت به نيابت عامه آن حضرت منصوب شده اند و صريحاً حضرتش فرمود: «اِنَّهُم حُجَّتي عَلَيكُم و اَنَا حُجَّة اللهِ» يعنی علماء و راويان حجت من بر شما و من حجت خدا (بر آنها) هستم.
از اين رو بايد سهم امام به آنان داده شود و از طرفی چون زعامت و اداره امور مادی و معنوی جامعه به عهده علما است، سهم امام بايد به آنان داده شود كه در راه ترويج و حفظ دين و مصالح مسلمانان و رفع نيازمنديهای آن ها صرف كنند و يا در امور و مواردی كه آنان اجازه می دهند مصرف شود و بايد هر كس آن را به مجتهدی بدهد كه از او تقليد می كند و به نظر او اعلم و جامع الشّرائط است و انسان در صورتی می تواند سهم امام را به مجتهدی كه از او تقليد نمی كند بدهد كه بداند آن مجتهد و مجتهدی كه از او تقليد می كند سهم امام را به يك طور مصرف می كند.
2. قسمت ديگر خمس سهم سادات فقير است از يتيمان، مستمندان، درماندگان در سفر و هر چند بسياری از فقها فرموده اند سهم سادات را شخص خمس دهنده خود می تواند به اين گونه از سادات بدهد ولی بعضی از فقها مانند رهبر انقلاب امام خمينی مدظله فرموده اند سهم سادات نيز بايد به اجازه مجتهد جامع الشرايط به سادات داده شود. و به افرادی می شود اين خمس را از سادات داد كه از طرف پدر سيادت آنها ثابت باشد كه نسبت آنها به عبدالمطلب می رسد و اگر فقط از ناحيه مادر چنين نسبتی داشته باشد از سادات محسوب نشده و نمی شود سهم سادات را به آنها داد. و به سيدی كه دوازده امامی نيست نيز نمی شود سهم سادات را داد هر چند دارای چنين نسبتی باشد.
آثار منفی عدم پرداخت خمس
• پرداخت نکردن خمس بدون عذر حرام است.
• اگر میت وصیت کند که مقداری از دارایی او به عنوان خمس پرداخت شود یا ورثه یقین پیدا کنند که وی مقداری خمس بدهکار است تا وصیت میت و یا خمسی را که بر عهده دارد از ماترک او ادا نکنند نمیتوانند در ترکهی او تصرف نمایند، و تصرفات آنان قبل از عمل به وصیت وی یا پرداخت دین او نسبت به مقدار وصیت یا دین در حکم غصب است و نسبت به تصرفات قبلی نیز ضامن هستند.
به چه مواردی خمس تعلق نمی گیرد؟
• مالی که به انسان ارث میرسد.
• چیزی که به انسان بخشیده میشود.
• جایزههایی که دریافت میکند.
• عیدیهایی که دریافت میکند.
• مالی که به عنوان خمس یا زکات یا صدقه دریافت میکند.
• مهریه زنان
نکات مهم در احکام خمس
• کسی که شغل ندارد، اگر اتفاقاً معاملهای کند و سودی ببرد - بعد از آنکه یک سال از وقتی که فایده برده، بگذرد - باید خمس مقداری را که از خرج سالش زیاد آمده بدهد.
• درباره خمس بعضی از درآمدها (مانند: هدیه، جایزه بانکی و...) میان مراجع تقلید اختلاف نظر است.
• مهریه زن و مالی که به انسان ارث میرسد، خمس ندارد.
• چنانچه در هزینۀ سالانه خود زیاده روی کرده باشد خمس آن بخش را نیز باید بپردازد.
• اگر شک داریم میزبان ما خمس میپردازد یا نه، جستجو و کنکاش ممنوع بوده و خوردن غذای او اشکال ندارد.
دیدگاه