بوشیدو؛ کتابی که وجهه ژاپن را تغییر داد

فیلم «آخرین سامورایی»، حماسه هالیوودی تمام‌عیاری‌ست که داستان یک سامورایی شورشی را روایت می‌کند: کاتسوموتو زندگی خود را وقف مبارزه با نیروهایی کرده که به باور او، ارزش‌های سنتی ژاپن را تباه می‌کنند. شخصیت مهم دیگر، یک نظامی آمریکایی‌ست به‌نام ناتان آلگرن، که ارتش سطنتی ژاپن او را برای کمک به سرکوب شورشیان اجیر کرده، ولی به اسارت شورشی‌ها درآمده است؛ از نگاه او، کاتسوموتو و دسته سامورایی‌ های شوررشی تحت امرش، مظهر جنگجویان شرافتند هستند: بی‌باک، وظیفه‌شناس، سخت‌کوش و منضبط، اما مودب و مهربان نسبت به اسیران خود. آلگرن بعد از مشاهده منش سامورایی‌ها، تغییر جهت می‌دهد تا در ماموریت مرگ‌بار کاتسوموتو به او کمک کند.

از فیلم‌های پرخرج هالیوود تا درام‌های تلویزیونی ژاپنی، سال‌های سال ساموراییان به‌عنوان الگوی برتری جسمی و صحت اخلاقی نشان داده شده‌اند: کسانی که شرافت و وفاداری، برای‌شان بیشتر از جان‌ شان ارزش دارد. این تصویر سامورایی، گرچه به‌ لحاظ تاریخی درست نیست، به‌شکل گسترده‌ای در ذهنیت عموم نقش بسته است. اما این تصویر، تا حد زیادی مدیون کتاب کوچکی‌ ست که در آغاز قرن بیستم به زبان انگلیسی منتشر شد: کتاب «بوشیدو: روح ژاپن» به قلم اینازو نیتوبه.

تصویر سامورایی، به‌عنوان الگوی برتری جسمی و صحت اخلاقی، از لحاظ تاریخی درست نیست، اما به‌شکل گسترده‌ ای در ذهنیت عموم نقش بسته است.

بوشیدو یعنی طریقت سلحشوران یا مرام ساموراییان، و کتب بی‌شماری دربارهٔ آن نوشته شده، اما کتاب نیتوبه کماکان یکی از تاثیرگذارترین آثار برای درک نظام ارزشی نافذ در جامعه ژاپن امروز است. این کتاب اولین‌بار در سال ۱۹۰۰ میلادی منتشر شد و در دنیا طرفداران زیادی پیدا کرد. نیتوبه اقتصاد دان، آموزگار و دیپلمات بود. او که به دین مسیحیت درآمده بود، از ۱۹۱۹ تا ۱۹۲۹ سِمت معاونت دبیرکل جامعه ملل را به عهده داشت. نیتوبه با نوشتن این کتاب سعی کرد ارزش‌های اخلاقی بنیادی فرهنگ ژاپن را برای غربی‌ها (من‌جمله همسرش ماری) توضیح دهد.

نیتوبه ریشه این ارزش‌ها را در «بوشیدو» می‌دانست که بنا به تعریف او، مرام‌نامه اخلاقی سامورایی‌ها بود. به عقیدهٔ نیتوبه، بوشیدو به ساموراییان یاد می‌داد که حسی نیرومند از عدالت، و شجاعت کافی برای اجرای آن داشته باشند. بوشیدو، خیرخواهی و ادب، صداقت و شرافت، و وفاداری به مقامِ ارشد را ترویج می‌کرد. به‌نوشتهٔ نیتوبه، «حسِ شرافت، نیازمند آگاهی کامل به کرامت انسانی‌ست، و ویژگی سامورایی‌هاست».

البته واقعیت قدری متفاوت بود و مورخان از توصیفِ نیتوبه درباره ساموراییان انتقاد کرده‌اند و آن را بیش‌ازحد رمانتیک دانسته‌اند. سون سالر، استاد تاریخ مدرن ژاپن در دانشگاه صوفیا در توکیو می‌گوید، «گروهِ سامورایی و دای‌میو [فئودال‌ها] واقعا زندگیِ شرافتمندانه و وفادارانه‌ای نداشتند. اگر فرصتی دست می‌داد، حتی ارباب خود را می‌کشتند و منصب او را اشغال می‌کردند».

نیتوبه که خودش از خانواده‌ای سامورایی می‌آمد، در کتاب تاثیرگذار خود همچنین مدعی شده است که ارزش‌های سامورایی در سراسر ژاپن محترم بود. نیتوبه می‌نویسد، «روح بوشیدو در تمام اقشار جامعه نفوذ داشت». برخلاف ادعای نیتوبه، در دوران اِدو که از سده ۱۷م تا میانه‌های سدهٔ ۱۹م دوام داشت، ساموراییان به‌دلیل سوءاستفاده از امتیازات‌شان، و نیز منسوخ‌شدن مهارت‌های رزمی‌شان (در نتیجهٔ دو قرن بی‌ثباتیِ اجتماعی)، بدنام شده بودند.

ولی هدف نیتوبه از نوشتن این کتاب آن نبود که شرح تاریخیِ دقیقی از مکتب سامورایی ارائه دهد، بلکه می‌خواست به دنیای خارج نشان دهد که ژاپن دارای نظامی ارزشی شبیه اخلاقیات مسیحی‌ست. برای همین، نیتوبه مرتبا با ارجاع به فلسفه و ادبیاتِ اروپا، بوشیدو را به دلاوری شوالیه‌های اروپا تشبیه می‌کرد.

نیتوبه می‌نویسد، «دلاوری، همچون شکوفه‌ای‌ست، مثل شکوفه درخت گیلاس که نشانه بومی خاک ژاپن است». به گفتهٔ سالر، نیتوبه می‌خواست با نژادپرستی و ترس غرب از «خطر نژاد زرد» مقابله کند، و برای این کار، سعی کرد ساموراییان و (با تعمیمِ معنا) ژاپنی‌ها را به‌عنوان مردمی شجاع و سلحشور به تصویر بکشد. درست چهار سال پیش از انتشار کتاب او، ژاپن در جنگ با چین [۱۸۹۵] پیروز شده بود. در پی این پیروزی نظامی که قدرت‌های غربی آن زمان را متحیر کرد، ژاپن در جنگ با روسیه [۱۹۰۵] هم به پیروزی رسید.

هدف نیتوبه از نگارش این کتاب، مقابله با این ترس بود که مبادا ژاپن روزی تهدیدی برای اروپا شود. به‌قول سالر، برای «ایجاد تصویری مثبت از ژاپن به‌عنوان کشوری قدرتمند از لحاظ نظامی، اما متمدن، که رفتاری متمدنانه در جنگ دارد». به‌گفتهٔ اِری هوتا، مورخ و مولف کتابِ «ژاپن ۱۹۴۱»، کتاب نیتوبه همچنین «تلاشی بود برای این‌که ژاپن را هم‌تراز با بهترین قدرت‌های غربی قرار دهد، و حقوق قدرت‌های استعماری را برای آن قائل شود».

تحسین جهانی کتاب نشان می‌دهد که نیتوبه در مستندسازی ارزش‌های ژاپن موفق بود و وجههٔ این کشور را در غرب بهبود بخشید. در دوره‌ای که علاقه‌ای روزافزون به ژاپن وجود داشت، و با غلبهٔ نظامیِ این کشور بر چین و روسیه همراه بود، انتشار کتاب نیتوبه مخاطبانی مشتاق بین خوانندگان غربی پیدا کرد ‌ــ‌ مخاطبانی که متاثر و مبهوت ظهور حیرت‌انگیز ژاپن شده بودند.

شجاعت، صحت اخلاقی و دیگر ارزش‌های بوشیدو که در کتاب نیتوبه شرح داده می‌شد، توضیحی قانع‌کننده برای خوانندگان غربی ارائه می‌داد که چگونه کشوری کوچک و تاکنون ناشناخته، می‌تواند همسایگان بسیار بزرگ‌تر و ظاهرا قویتر از خودش را شکست دهد. لانس گاتلینگ، مولفِ «تاریخچهٔ کانو» (که دربارهٔ جیگورو کانو بنیان‌گذار هنر جودو است) می‌گوید، «کتاب نیتوبه راهی برای توضیح منبع قدرت روزافزون ژاپن بود. یکی از اولین کتاب‌های غربی دربارهٔ فرهنگ ژاپن بود و می‌توانست فروش فروانی داشته باشد». گاتلینگ یک نسخه از بوشیدو را در کتابخانهٔ عمومی آرکانزاس پیدا کرد که سال ۱۹۰۴ منتشر شده بود، درست چهار سال بعد از چاپ اول آن.

جاذبه بوشیدو به‌عنوان یک اخلاق‌نامه، حتی توجه تئودور روزولت رئیس‌جمهور وقت آمریکا را به خود جلب کرد. روزولت که خودش زمانی جودو تمرین می‌کرد، در نامه‌ای مورخ ۱۳ آوریل ۱۹۰۴، به کونت کِنتارو کانِکو، دیپلمات و سیاست‌مدار ژاپنی، نوشت: «کتاب کوچک بوشیدو، مرا شدیدا تحت تاثیر قرار داد. من از روح پاک سامورایی بسیار آموختم…».

رابرت بادن-پاول، بنیان‌گذار جنبش پیشاهنگی، نوشته است که پیشاهنگی طرحی بود «برای احیای برخی قوانین شوالیه‌های قدیم، که برای اخلاقیات ما زحمت زیادی کشیده‌اند، درست همان کاری که بوشیدو برای ژاپن کرده و هنوز می‌کند». آن‌طور که اولِگ بنِش در کتاب «ابداع رسوم سامورایی» نوشته است، اثرِ نیتوبه برخلاف استقبالِ پرشوری که در خارج از ژاپن شاهد بود، در داخل ژاپن از بابت عدم دقتش بسیار مورد انتقاد واقع شد.

با این‌حال، موفقیت بین‌المللیِ آن را در ژاپن گرامی داشته‌اند. به‌قول هوتا، کتاب نیتوبه این ایده را مطرح کرد که صحت اخلاقی ملت ژاپن، آن را محق می‌کند تا به گروهِ ممتاز ملل استعماری غرب بپیوندد، و باعث شد ژاپنی‌ها باور کنند که همهٔ آن‌ها وارثان ارزش‌هایی متعالی هستند و حق دارند نقش مصلح را داشته باشند. این برای خودانگارهٔ ژاپنی‌ها مهم بود.

ادب، احترام به کرامت انسان، مسکِ نفس، و وفاداری به مقامِ ارشد، هنوز هم مبنای رفتار شایسته در دیدگاه ژاپنی‌هاست.

به‌گفتهٔ بنِش، بعد از جنگ جهانی دوم، بوشیدو که به نظامی‌گریِ ژاپنی منسوب بود، مورد غضبِ عمومی قرار گرفت. اما چند دهه بعد، بوشیدو دوباره مورد توجه واقع شد: خصوصا در دههٔ ۱۹۸۰، موقعی که دنیا سعی می‌کرد منشاء پیشرفت‌های سریع اقتصادی و تکنولوژیکی ژاپن را کشف کند، این کتاب هم دوباره در سطح بین‌المللی توجهات را به خود معطوف کرد. لی تِنگ-هوی، رئیس‌جمهور فقید تایوان، سال ۲۰۰۶ در خاطرات خود از تاثیر این کتاب در زندگی و تفکرات شخصی خودش گفته، و اهمیت این کتاب را به مردمِ ژاپن یادآور شده است.

اما قطع نظر از این توجهاتِ گذرا، نیتوبه و کتابش که در گذشته پرطرفدار بود، در ژاپن چندان شناخته شده نیستند. حتی کسانی که با نام نیتوبه آشنا هستند، اغلب او را از تصویرش روی اسکناس ۵۰۰۰ ینی می‌شناسند که بین سال‌های ۱۹۸۴ تا ۲۰۰۴ چاپ می‌شد.

بسیاری از ارزش‌هایی که او به‌عنوان تعالیم بوشیدو معرف کرد ‌ــ‌ مثل ادب، احترام به کرامت انسان، مسک نفس، و وفاداری به مافوق ‌ــ‌ هنوز هم مبنای رفتار شایسته در دیدگاه ژاپنی‌هاست. بوشیدو در ورزش بسیار الهام‌بخش است، و تیم ملی بیس‌بال ژاپن ملقب است به «ژاپنِ سامورایی»، و تیم ملی فوتبال هم «آبیِ سامورایی» خوانده می‌شود.

البته به گفته یوکیو یواسا، استادیار در دانشگاه توکیو، شیوع ارزش‌های بوشیدو در جامعه ژاپن، ناشی از نفوذ ماندگار کنفسیوس‌گرایی است و نه کتاب نیتوبه. او می‌گوید، «بسیاری از تعالیمی که در کتاب نیتوبه دیده می‌شود، امروز بخشی از رفتار ژاپنی هستند، برای همین مردم مجبور نیستند این کتاب را بخوانند تا آن ارزش‌ها را بیاموزند».

با این‌حال، کتاب نیتوبه کماکان دنیای خارج را از ارزش‌های اساسی جامعهٔ ژاپن آگاه می‌کند. برای همین، می‌توان انتظار داشت که «بوشیدو: روح ژاپن» برای سال‌های متمادی، به درک جهانیان از کشور ژاپن کمک کند.