مسجد شیخ لطف الله یکی از مساجد و آثار تاریخی ایران است که به دلیل شیوه معماری و استفاده از تزئینات منحصربهفرد، شهرت یافته است. این بنا که در میدان نقش جهان قرار گرفته، نمونه‌ای بی‌نظیر از معماری اسلامی-ایرانی است که شیوه طراحی آن با دیگر مساجد ایران تفاوت‌هایی دارد.
این تفاوت‌ها باعث شده تا گردشگران این مسجد را یکی از شگفتی‌های تاریخی ایران بدانند. در این مقاله علاوه بر بررسی تاریخچه و چرایی ساخت این مسجد، معماری، پلان، کاشی‌کاری و بخش‌های مختلف مسجد بررسی خواهد شد.
معرفی مسجد شیخ لطف الله
مسجد شیخ لطف الله یکی از آثار تاریخی به جای مانده از دوران صفویه است که در ضلع شرقی میدان نقش جهان اصفهان قرار گرفته و از لحاظ شیوه طراحی، معماری، نقوش و رنگ‌های بکار رفته، نمونه‌ای شگفت‌انگیز است.
معماری داخلی و تزئینات این مسجد جلوه‌ای از هنر معماری در دوران صفویه است که به دست یکی از استادان چیره‌دست اصفهانی ساخته شده است.
تاریخچه مسجد شیخ لطف الله
شهر اصفهان به‌عنوان پایتخت صفویه در سال ۹۸۲ هجری شمسی در مرحله اوج توسعه و پیشرفت شهری قرار داشت. به‌طوری که بسیاری از اماکن اصلی و تاریخی اصفهان شامل مسجد امام، چهارباغ و میدان نقش جهان در این دوره ساخته شدند.
مسجد شیخ لطف الله یکی از مساجد تاریخی و مشهور اصفهان است که بین سال‌های ۱۶۰۲ تا ۱۶۱۹ میلادی ساخته شده است. این بنای زیبا که در ضلع شرقی میدان نقش جهان اصفهان قرار گرفته یکی از شاهکارهای معماری در دوران صفویه است. کاشی‌کاری‌های آن توسط یکی از استادان معروف اصفهانی به نام استاد محمدرضا اصفهانی انجام شده است.
مسجد شیخ لطف الله در مدت ۱۸ سال و به فرمان شاه عباس اول، در مقابل عمارت عالی‌قاپو و در مجاورت مسجد شاه ساخته شد.
علت اصلی ساخت این مسجد، تجلیل از یکی از چهره‌های مذهبی به‌نام شیخ لطف الله میسی یکی از علمای بزرگ دوره صفوی بود.
همان‌طور که می‌دانید حکومت صفوی یک حکومت مذهبی بود و به دین اسلام و مذهب شیعه بسیار بها می‌داد و در نتیجه علمای دین در این دوره بسیار تکریم می‌شدند.
علاوه‌بر این، شیخ لطف الله پدر زن شاه عباس بود و بنابراین این امر خود انگیزه پُررنگی برای ساخت مسجد به نام این عالم بزرگ بود.
جالب است بدانید مسجد شیخ لطف الله روی خرابه‌های مسجدی ساخته شده که قبلاً در این محل بوده است و از طرفی تنها شاه عباس و خانواده سلطنتی اجازه ورود به مسجد را داشتند و عموم مردم نمی‌توانستند در آن عبادت کنند.
شگفتی‌های معماری مسجد شیخ لطف الله
سبک معماری بنای مسجد شیخ لطف الله به شیوه سازه‌های اصفهانی است. اما این مسجد یک تفاوت عمده با تمامی مساجدی که در سراسر کشور ساخته شده دارد و تفاوت در این است که مناره و شبستان ورودی ندارد و از طرفی ورودی آن نیز دارای چند پله است.
یکی از عمده دلایلی که این مسجد فاقد شبستان و صحن ورودی است، ایجاد تقارنی با میدان نقش جهان و قرار گرفتن عمارت عالی‌قاپو روبروی مسجد است.
به همین دلیل حیاط یا صحنی رو به قبله روبروی مسجد ساخته نشده است.
این مسجد به دلیل معماری متفاوت، گردشگران بسیاری را در طول سالیان سال به خود جذب کرده است.
یک: جهت بنای مسجد لطف الله نسبت به قبله
در معماری اسلامی- ایرانی، شبستان به گونه‌ای طراحی می‌شود که افراد با ورود به آن در جهت قبله قرار گیرند. اما شیوه طراحی در مسجد شیخ لطف الله کمی متفاوت است، به این صورت که با ورود به شبستان روبروی قبله قرار نمی‌گیرید.
علت اصلی این امر این است که میدان نقش جهان در جهت قبله ساخته نشده و در نتیجه معماران در ساخت مسجد مجبور به اعمال چرخشی ۴۵ درجه‌ای شدند تا مسجد در جهت قبله تنظیم شود.
اما این شیوه طراحی و ساخت با چنان ظرافتی اجرا شده که ابداً نمی‌توانید هیچ زاویه‌ای یا حتی کجی‌ای در بنا و نمای بیرونی ببینید.
با وجود دردسرهایی که برای قبله‌یابی و ساخت محراب در راستای جنوب غربی و رو به قبله وجود داشت، معماران تصمیم گرفتند راهرویی بسازند که ورودی مسجد را با یک زاویه ۴۵ درجه به شبستان متصل می‌کند.
در مجله جاباما می‌توانید اصفهان را بیشتر بشناسید و از لذت خریدن بهترین سوغات اصفهان هم باخبر شوید!
دو: گنبد مسجد شیخ لطف الله
گنبد مسجد شیخ لطف الله در مقایسه با گنبد مساجد دیگر، ارتفاع کمتری دارد و همین امر باعث شده تا ساخت آن دشوارتر باشد.
گنبد دارای دو پوسته پیوسته است و ارتفاع رأس آن تا کف زمین ۳۲ متر، قطر بیرونی آن ۲۲ متر و دهانه آن نیز ۱۲ متر است.
با توجه به سنگینی گنبد، معمار بنا تلاش کرده تا با ساخت دیوارهای قطور در مجاور گنبد، از فشار وارده به آن جلوگیری کند.
بازی عجیب با نور در گنبد
گنبد مسجد شیخ لطف الله روی ۸ طاق جناقی شکل ساخته شده و در قسمت بالایی دارای ۱۶ پنجره مشبک است که نور روز را به داخل صحن وارد می‌کنند.
پنجره‌ها در فاصله ۱۷۰ سانتی‌متری از یکدیگر قرار گرفته‌اند و علاوه‌بر عبور نور، وظیفه تهویه هوا را نیز بر عهده دارند.
وجود نقوش اسلیمی زیبا روی پنجره‌ها باعث شده تا نور با شکستی زیبا وارد فضا شود.
همان‌طور که اشاره کردیم، ارتفاع گنبد این مسجد شگفت‌انگیز در مقایسه با دیگر مساجد، کوتاه‌تر است و در نتیجه برای بلندتر جلوه دادن گنبد از داخل، ۳۲ نقش لوزی شکل در کنار هم قرار گرفته‌اند که هر چقدر به مرکز گنبد نزدیک می‌شوند، کوچکتر شده و در نتیجه باعث بزرگتر دیده شدن گنبد خواهند شد.
بخش بیرونی گنبد مسجد به دلیل استفاده از کاشی‌های رنگارنگ و طرح‌های ظریف، در زمان‌های مختلف از روز و با توجه به زاویه تابش خورشید، به رنگ‌های مختلفی درمیآید.
به‌عنوان‌مثال، گنبد در نور ملایم سپیده‌دم، به رنگ صورتی، در نور مستقیم ظهر به رنگ کرم و در زمان غروب خورشید به رنگ آجری است.
بخش بیرونی گنبد با کاشی‌های معرق در زمینه نخودی تزئین شده و در قسمت پایین گنبد می‌توانید کتیبه‌هایی به خط ثلث در زمینه لاجوردی ببینید.
سه: محراب مسجد شیخ لطف الله
محراب این مسجد از جمله شاهکارهای بی‌نظیر معماری است که در آن ترکیبی از کاشی‌کاری‌های معرق و مقرنس‌های ظریف دیده می‌شود.
داخل محراب مسجد دو لوح وجود دارد که روی آنها عبارت “عمل فقیر حقیر محتاج بر رحمت خدا محمدرضا ابن استاد بنای اصفهان” حک شده است.
کتیبه دوم که به خط علیرضا عباسی است در طرف دیگر محراب دیده می‌شود و روی آن روایتی از پیغمبر اسلام و امام ششم نقش بسته است.
غیر از این روایات، روی کتیبه‌های اطراف محراب، اشعاری از شیخ بهایی (شاعر دوره صفوی) نیز وجود دارد. خطاط تمامی این کتیبه‌ها، استاد باقر بنا بوده است.
چهار: نور در مسجد شیخ لطف الله
شیوه استفاده از پنجره‌ها، محل قرارگیری آنها و مکانیسم نورپردازی فضای داخلی مسجد، نشان‌دهنده دانش بالا و تبحر استاد محمدرضا اصفهانی در استفاده بهینه از نور در معماری است.
استاد اصفهانی در طراحی خود از دو پنجره مشبک در زیر گنبد استفاده کرده که منافذ یا سوراخ‌های آن مقابل یکدیگر قرار نمی‌گیرند و همین موضوع باعث دو بار شکستن نور قبل از ورود به فضای داخل مسجد می‌شود.
به دلیل این شکست، تیزی و شدت نور گرفته شده و در نتیجه نوری ملایم وارد فضا می‌شود که به آرامش و روحانی بودن مسجد کمک می‌کند.
آیات به گونه‌ای روی دیواره بیرونی مسجد نقش بسته که در تناسب با زاویه نور خورشید باشد. به این مفهوم که در هر ساعت از روز و با گردش خورشید، نور به یکی از آیات تابیده و آن را روشن می‌کند.
پنج: کاشی کاری مسجد شیخ لطف الله
کاشی‌کاری مسجد شیخ لطف الله از جمله نمونه‌های فاخر و زیبایی هنر ایرانی است که در جای جای مسجد دیده می‌شود.
توجه به جزئیات، طرح‌های پیچیده و استفاده از رنگ‌های زنده و خاص از جمله شگفتی‌های معماری در عصر صفوی است که به خوبی در مسجد شیخ لطف الله اجرا شده است.
کاشی‌کاری‌های ظریف و زیبا در کنار عبور نور از پنجره‌های مشبک، تصویری خارق‌العاده می‌آفرینند که نمای داخلی مسجد را به یک اثر هنری تبدیل می‌کند.
کاشی‌های هفت رنگی که رنگ غالب در آنها آبی و سبز است، فضای داخلی مسجد و شبستان را به یک طرح خاص تبدیل کرده‌اند و کاشی‌های فیروزه‌ای مارپیچی که دور طاق‌ها قرار گرفته، در تضاد با رنگ کاشی‌ها، صحنه‌ای زیبا آفریده است.
نقش کاشی‌کاری‌ها در مسجد شامل نقوش گل و گلدان، لوزی‌های منظم و آیه‌هایی است که در زمینه آبی شکل گرفته‌اند.
شش: طرح طاووس در مسجد
علاوه بر تزئینات هنرمندانه‌ای که به شکل طرح بوته، گل و گلدان هستند، با کمی دقت می‌توانید طرحی از پرهای طاووس را ببینید.
این طرح به شکل کاشی‌های هفت رنگ در بخش پایینی شروع شده و به کاشی‌های معرق در بخش بالایی ختم می‌شود.
نقش طاووس که در فضای داخلی گنبد شکل گرفته شامل ۳۲ لوزی است که با نزدیک شده به مرکز، کوچکتر می‌شوند.
با توجه به اینکه استفاده از نقوش حیوانات در طراحی داخلی مساجد معمول نیست، برای نمایش طرح طاووس از زاویه تابش نور استفاده شده است. بنابراین زمانی که نور از لابلای پنجره مشبک به داخل می‌تابد، شکل لوزی‌ها به صورت پرهای یک طاووس دیده می‌شود.
با گذشت زمان و تغییر زاویه و شدت نور ورودی، تصور می‌کنید که پرهای این طاووس زیبا به مرور در حالی باز و بسته شدن هستند.
پلان مسجد شیخ لطف الله
پلان این مسجد اندکی متفاوت از دیگر مساجدی است که تا کنون دیده‌اید. علت اصلی این امر نیز عدم وجود فضای کافی در جلوی مسجد برای شبستان ورودی و همچنین زاویه قبله در مقایسه با جایگاه ساخت مسجد و شبستان اصلی است.
در ادامه توضیحات بیشتری در مورد پلان این مسجد خارق‌العاده در اصفهان در اختیار شما قرار خواهیم داد.
ورودی مسجد
جلوی خان این مسجد شاهکار از بدنه شرقی میدان نقش جهان و با اندکی عقب‌نشینی شروع می‌شود. همان‌طور که اشاره کردیم، این مسجد از جمله معدود مساجد ایرانی است که در بخش ورودی دارای پله است. بنابراین با عبور کردن از ۴ پله، تازه به محوطه سردر مسجد می‌رسید.
در این بخش می‌توانید دیوارهایی را ببینید که قسمت پایینی آنها با سنگ مرمر زرد پوشانده شده و در کنار ورودی، سکوی بزرگی از سنگ مرمر زرد نیز وجود دارد.
درب ورودی مسجد شیخ لطف الله از چوب درخت چنار ساخته شده و دو لنگه است. یکی از شگفتی‌های درب مسجد، یک‌تکه بودن آن است. البته نباید قدمت بیش از ۴۰۰ ساله درب را فراموش کنیم.
سر در معرق مسجد در سال ۱۰۱۱ قمری هجری ساخته شده و تزئینات داخلی و خارجی ساختمان نیز در سال ۱۰۲۸ به پایان رسیده است.
در سر در مسجد می‌توانید کتیبه‌ای را ببینید که به خط ثلث علیرضا عباسی در سال ۱۰۱۲ طراحی و ساخته شده است.
در مقابل ورودی مسجد، ۸ حوض بین سال‌های ۱۳۱۶ تا ۱۳۱۸ ساخته شده که بر زیبایی این بنا افزوده است.
راهروی ورودی
راهروی ورودی مسجد شیخ لطف الله که به محوطه اصلی زیر گنبد مسجد منتهی می‌شود، ۲۸ متر طول داشته و برای عبور از آن باید ابتدا به چپ و سپس به راست بچرخید. علت اصلی این شیوه ساخت راهروی ورودی و چرخش از چپ به راست، طواف به دور صحن اصلی است.
با عبور از این راهروی ۲۸ متری، گویی برای ورود به آرامش مسجد آماده خواهید شد. چون راهرو حد فاصل میان شلوغی بیرون از مسجد و آرامش داخل مسجد است.
قبل از عبور از دومین پیچ راهروی مسجد شیخ لطف الله، دری در سمت چپ خود می‌بینید که به شبستان زمستانی مسجد راه دارد. این شبستان طراحی ساده‌ای داشته و با سقف کوتاهی که دارد برای اقامه نماز در فصل زمستان بهترین انتخاب خواهد بود.
پس از طی ۱۴ متر باید در قسمتی که راهرو زاویه ۹۰ درجه پیدا می‌کند، به سمت راست بپیچید. این بخش از راهروی ورودی مسجد شیخ لطف الله نسبتاً کم نور است و تنها با عبور نور از پنجره‌های مشبک روشن می‌شود.
با وجود این نور کم، در بدو ورود نمی‌توانید همه زیبایی‌های این بخش از مسجد را ببینید. چشمانتان که به کمی نور عادت کرد، تازه شاهکار هنر و معماری اصفهان را که آمیخته با کاشی‌های هفت‌رنگ است خواهید دید.
شبستان اصلی
همان‌طور که اشاره کردیم، مسجد شیخ لطف الله فاقد شبستان ورودی است اما در مقابل، شبستان اصلی آن شاهکاری است با شکوه و جلالی غیرقابل توصیف که وقتی قدم در آن می‌گذارید مبهوت این همه زیبایی، ترکیب رنگ‌ها، جزئیات خیره‌کننده و زوایایی رویایی و نور زیبایی می‌شوید که بخشی از شبستان را روشن خواهد کرد.
شبستان اصلی مسجد به شکل یک مربع بزرگ با ضلع‌هایی ۱۹ متری ساخته شده است اما وقتی دیوارها به سمت سقف حرکت می‌کنند، سطح مقطع شبستان به شکل دایره درمیآید.
همین تغییر پلان از شکل مربع در کف به دایره در سقف، یکی از ویژگی‌های منحصربهفرد معماری در مسجد شیخ لطف الله اصفهان است. این شیوه معماری، یادگاری از دوره ساسانی است.
در قسمت سقف شبستان اصلی، ۸ طاق جناقی قرار گرفته که وظیفه اصلی آنها حفظ ساختار گنبد است. پیچ‌های فیروزه‌ای دو طرف هر جناق و مقرنس‌های زیبایی که روی آن کار شده، چشمانتان را خیره خواهد کرد.
راهروی زیرزمینی مسجد شیخ لطف الله
برخی شواهد تاریخی حاکی از آن است که راهرویی زیرزمینی در بخش زیرین میدان نقش جهان قرار دارد که مسجد شیخ لطف الله و عمارت عالی‌قاپو را به هم متصل می‌کند.
گفته می‌شود که شیخ لطف الله مسائل شرعی را به زنان دوره صفویه در این مسجد آموزش می‌داده و زنان نیز برای ورود به آن از این راهروی زیرزمینی استفاده می‌کردند.
دیدگاه