مراسم جن گیری یا رقص زار در جنوب ایران چیست؟

در میان ساحل‌‎نشینان جنوب ایران، این باور وجود دارد که زار‌ها در واقع همان جن‌ها، پری‌ها، دیو‌ها و ارواح بدی هستند که به‌صورت باد ظاهر می‌‎شوند. این بادها می‌توانند به وجود مردمان رخنه و آن‌ها را مریض کنند. مردم استان هرمزگان برای درمان و رهایی افرادی که گرفتار این بادها می‌شوند، مراسمی را برگزار می‌کنند که از آن با عنوان مراسم «زار» یا «بازی» یاد می‌شود.

به باور برخی، این مراسم و سنت‌‌ها به‌واسطه سفرهای دریایی و همنشینی با مردم کشورهای دیگر همچون آفریقا، هند و کشورهای حاشیه خلیج فارس به جنوب ایران راه پیدا کرده و با فرهنگ آن‌ها آمیخته است.

داستان مراسم زار

بنا به باور مردم جنوب کشور، به‌ویژه ساکنان شهرهای ساحلی در استان هرمزگان، بادهایی حامل نیروهای شر، می‌توانند در سر آدمیان رخنه کنند و آن‌ها را «مرکب» خود سازند. زارها از نوع بادهای بسیار خطرناک هستند که از جاهایی همچون سواحل شرقی آفریقا، زنگبار، سومالی، حبشه، عربستان و هند می‌آیند. مناطقی که سال‌ها به‌واسطه تجارت با سواحل جنوبی کشور ما در رفت‌وآمد بوده‌اند و در اطرف آن‌ها دریا و کوه‌های اسرارآمیزی وجود دارند.

اعتبار بابا زار و ماما زار به تعداد دفعاتی است که خون خورده‌اند.

هر باد، درمان‌گر مخصوص به خود را دارد و به این درمانگران که باید پوستی تیره داشته باشند، «بابا» یا «ماما» می‌گویند. این افراد خود از «اهل هوا» هستند و تجربه زیادی در این زمینه دارند. اهل هوا کسانی هستند که بارها درگیر چنین بادهایی شده‌اند و نجات پیدا کرده‌اند. برای رام کردن هرکدام از بادها مراسم مخصوصی برگزار می‌شود. برای اینکه مشخص شود زارها از کدام خطه آمده‌اند، باید در طی مراسم مطیع شوند و خواسته خود را مطرح کنند. آن‌ها برای اینکه حرف بزنند، باید خون بخورند و به‌طور معمول از حنجره و کالبد کسی صحبت می‌کنند که بیمار شده است.

اعتبار «ماما زار» و «بابا زار» به تعداد خون‌هایی است که خورده‌اند؛ برای مثال می‌گویند که «فلان بابا سه خون خورده است». این خون خوردن وابستگی فرد مبتلا به اهل هوا را نشان می‌دهد. اگر شخص گرفتار این بادها بتواند رها شود، به جرگه اهل هوا می‌پیوندد. معروف‌ترین بادها میان اهالی جنوب زار، «مشایخ» و «نوبان» هستند.

آیین‌هایی مشابه مراسم زار، در کشورهای عربی، آفریقایی و هند نیز دیده می‌شود. بر طبق کتاب «اهل هوا» اثر غلامحسین ساعدی، بادها بیشتر به سراغ افراد فقیر، به‌خصوص ملوان‌ها و ماهی‌گیران می‌روند و کمتر ممکن است به سراغ تاجران و افراد ثروتمند بروند. به باور مردم، این بادها بیشتر در بالای کوه، پای برکه و در دریا سرگردان هستند؛ جایی که بیشتر مردم فقیر یا طبقه اجتماعی ضعیف‌تر از آن گذر می‌کنند. ملوانانی که همیشه روی آب زندگی می‌کنند، به‌راحتی توسط زار شکار می‌شوند. در جنوب دریانوردان کمی پیدا می‌شوند که به سواحل هند و آفریقا سفر کرده، اما گرفتار این بادها نشده باشند.

معنی زار

«زار» در زبان فارسی به معنی پریشان‌حال، ضعیف و بیچاره است؛ اما در فرهنگ مردم جنوب کشور، نام یکی از خطرناک‌ترین و شایع‌ترین بادها است. «زار» بادی خانمان‌برانداز است که می‌تواند افراد را بیمار و گرفتار کند. به اعتقاد مردم جنوب، این بادها قدرتمند هستند و دنیای درون و بیرون خاک را کنترل می‌کنند. زار‌ها همان جن‌، پری، دیو و ارواح بد هستند که فرد را هوایی می‌کنند.

در کتاب اهل هوا، بابا زار «دهکده سلخ» جزیره قشم که به «بابا سالم» شهرت دارد، می‌گوید:

این‌ها همه باد است؛ خیال است؛ هوا است؛ هرکسی در ساحل زندگی کند، دچارشان می‎‌شود. سواحل و جزیره‌ها مسکن این بادها هستند و بیشترشان از آفریقا و هند و عده‌ای دیگر از عربستان و جزایر می‌آیند.

ماما حنیفه، مامای زار و نوبان قشم است. در جای دیگری از کتاب غلامحسین ساعدی از زبان او این طور گفته شده که هرکس دچار یک ناراحتی بشود و مدت‌ها دوا و درمان کند و خوب نشود، ممکن است دچار یک یا چند باد باشد. «بابا سعیدو»، بابا زار «جزیره لارک»، زار را این‌گونه تعریف می‌کند:

زار یک‌جور هوا است؛ نوبان هم یک‌جور هوا است؛ وقتی به تن کسی بخورد، سلامت او را می‌گیرد و هیچ‌کس غیر از ماماها و باباها نمی‌توانند او را خوب کنند.

آداب مراسم زار

وقتی ماما زار یا بابا زار اطمینان حاصل کنند که کسی به زار مبتلا شده است، بدن او را به‌خوبی می‌شویند و سپس به‌مدت هفت روز مانع می‌شوند که بیمار، سگ، مرغ و هیچ جنس مخالفی را (محرم یا نامحرم) ببیند؛ به‌طور معمول، در این مدت او را به کپری خالی می‌برند و در تمام شب‌ها بابا زار یا ماما زار تن او را با داروی مخصوصی به نام «گره کوه» می‌پوشانند. این دارو را از  ۲۱ ماده همچون زعفران، ریحان، بوخش، هل، جوز، زبان جوجه (گیاهی کوهی)، گشت (چوبی که از هند می‌آورند) درست می‌کنند. همه این مواد را هر شب در گلاب خیس می‌کنند و بدن بیمار را با آن می‌پوشانند.

بعد از پایان دوره حجاب، خاک هفت راه را با هفت برگ گیاه بی‌خار مخلوط می‌کنند و به‌همراه داروی گره کوه به بدن فرد بیمار می‌زنند. جن باید پیش از آغاز مراسم از بدن او خارج شود. برای این کار فرد بیمار را می‌خوابند و انگشتان شست پای او را با موی بز می‌بندند. سپس مقداری روغن ماهی را زیر بینی بیمار می‌کشند و چند تار موی بز هم می‌سوزانند و زیر بینی وی می‌گیرند.

بعد بابا زار یا ماما زار، با خیزران به تن فرد بیمار می‌زنند و جن را تهدید می‌کنند. بعد از مدت کوتاهی جن با جیغ و ناراحتی بدن بیمار را ترک می‌کند؛ اما باد هنوز در سر فرد بیمار وجود دارد و باید برای از بین بردن کامل آن مراسم زار یا مراسم بازی برگزار شود. بعد از خروج جن از بدن او سفره و بساط بازی را برپا می‌کنند. برای این سفره، نذر، قربانی و خون لازم است.

روز پیش از مراسم زار، زنی که اهل هوا باشد، خیزران به‌دست می‌گیرد. او تک‌تک درها را می‌زند و از باقی اهل هوا دعوت می‌کند تا در مراسم بازی شرکت کنند. بیشتر افرادی که دعوت می‌شوند، دختران جوانی هستند که صدای خوش و حرکاتی نرم دارند. این دختران در مجلس بازی به‌همراه مردان دم می‌گیرند و می‌خوانند.

قبل از شروع مجلس، سفره‌ای پهن می‌کنند که در آن انواع غذاها و گیاهان معطر وجود دارد. در این سفره میوه «کنار»، خرما و گوشت قربانی و خونی را قرار می‌دهند که فرد مبتلا باید از آن بخورد. این خون معمولا مال بزی است که در همان مجلس سر بریده می‌شود.

بر اساس باورها، باد برای حرف زدن و طرح درخواست‌ خود باید خون بخورد و این خون از طریق فرد مبتلا به او رسانده می‌شود. مجلس زار قواعد خاص خود را دارد. در مجلس زار، برخلاف مجلس‌های مشابه مسلمانان گفتن اسم خدا، رسول (ص) و ائمه اطهار (ع) ممنوع است و اگر کسی به اشتباه این اسامی را به کار ببرد، مجلس نتیجه‌ای نخواهد داشت.

هرکسی که وارد مجلس زار می‌شود، کفش‌های خود را بیرون می‌گذارد و بدون سلام کردن در کنار اهل هوا می‌نشیند. در مجلس زار هیچ‌کس نباید بلند صحبت کند و اصولا بهتر است که صحبتی صورتی نگیرد. در مجلس زار اگر چای و قهوه سرو شود، بعد از نوشیدن آن نباید استکان یا فنجان زمین گذاشته شود و همه باید منتظر باشند تا خادم مجلس بیاید و ظرف را از آن‌ها بگیرد.

مجلس زار ممکن است زمان زیادی طول بکشد و در این مدت هیچ‌کس نباید مجلس را ترک کند.

شخص مبتلا همیشه کنار بابا زار می‌نشیند و بعد از گذشت مدتی از مراسم بازی، شروع به حرکت می‌کند. این حرکت‌ها نشان‌دهنده جابه‌جا شدن باد در بدن شخص است. مراسم زار همواره به‌صورت نشسته صورت می‌‌‌گیرد؛ برخلاف بازی نوبان، لیوا و سایر بادها که ایستاده اتفاق می‌افتد. این مجلس به‌طور معمول در فضای باز اجرا می‌شود و همه اهل هوا حلقه می‌زنند و فرد مبتلا در میان این دایره می‌نشیند.

مجلس زار به‌صورت معمول، زمان زیادی به طول می‌انجامد. این مجلس ممکن است پس از هفت روز کوبیدن، آواز و رقص به نتیجه برسد و در طی این مدت هیچ کس نباید مجلس زار را ترک کند.

مراسم زار به‌صورت تدریجی اوج می‌گیرد و در ابتدا شخص مبتلا شروع به لزریدن می‌کند و این لرزش‌ها تا جایی ادامه پیدا می‌کند که سر این فرد تکان‌های شدیدی می‌خورد. در این وضعیت او باید از ظرف خونی را بنوشد که در برابرش قرار دارد. در این زمان، لرزش‌ها به بقیه افراد حاضر در مجلس منتقل می‌شود.

 با خوردن خون، مجلس اوج می‌‌‌گیرد و صدای موسیقی و آواز بالا می‌رود. در این زمان بابا زار با باد صحبت می‌کند و از او می‌پرسد که به چه علت فرد را مبتلا کرده است و او نیز به زبانی که تنها بابا زار متوجه می‌شود، دلیل و درخواست خود را بازگو می‌کند. زارها توقعات مختلفی دارند؛ برخی از آن‌ها طلا و برخی دیگر خلخال، پیراهن تمیز و سفره غذا می‌خواهند.

در صورتی که زار برای رهایی فرد مبتلا توقعی مطرح کند که در توان او نباشد، بابا زار یا ماما زار تکه پارچه‌ای را به بازوی شخص می‌بندند. در واقع با این کار آن‌ها از زار برای آن شخص طلب فرصت و زمان بیشتری می‌کنند. بعضی از بادها زمان محدودی را تعیین می‌کنند؛ اما برخی فرصت می‌دهند تا فرد هر زمان که توانست شرایط را فراهم کند.

موسیقی مراسم زار

برای آن که زار مطیع شود، موسیقی و آهنگ مخصوصی لازم است؛ بنابراین به تعداد زارها آهنگ وجود دارد. اهل هوا بر این باور هستند که از طریق موسیقی می‌توان با بادها ارتباط برقرار کرد و آن‌ها را به مراسم زار فراخواند. آن‌ها با کوبیدن روی سازها، بادها را بیدار می‌کنند و زارها از مجرای سازها به مراسم راه پیدا می‌کنند. به همین جهت در این موسیقی ریتم نسبت به آواز و ملودی در اولویت قرار دارد و نیازی به پرخوانی نیست.

بیشتر سازهایی که در مراسم زار مورد استفاده قرار می‌گیرند، سازهای کوبه‌ای ممبرانوفون (Membranophone) بومی منطقه هستند. ممبرانوفون‌ها سازهایی هستند که صدا در آن‌ها از ارتعاش‌ یک‌ پوست‌ سفت‌ و کشیده‌شده خارج می‌شود. از میان این سازها می‌توان به طبل‌های سیلندریک یک یا دوطرفه اشاره کرد.

معمولا دهل و «دهل کسر» سازهای رایجی در مراسم زار هستند. دهل کسر سازی کوبه‌ای مشابه دهل است که وزن آهنگ‌ها را عوض می‌کند. «مودندو» و «گپ دهل» نیز سازهای مشابهی هستند که در این مراسم مورد استفاده قرار می‌گیرند. البته در مراسم نوبان از سازهای دیگری همچون تنبیره با تنبوره نیز استفاده می‌کنند.

در هنگام ورود به مراسم زار، همه افراد به نشانه تبرک دستی به روی سازها و بعد صورت خود می‌کشند و سپس در گوشه‌ای می‌نشینند. به‌طور معمول بابا زار یا ماما زار در شروع مجلس به سراغ ساز مودندو می‌روند یا با دهل‌های بزرگ در صدر مجلس قرار می‌گیرند. مودندو بزرگ‌ترین دهل اهل هوا محسوب می‌شود؛ آن را روی یک سه پایه قرار می‌دهند و معمولا بابا زار پشت آن می‌نشیند.

کنار دهل مودندو یک دهل معمولی و کنار آن دهل کسر قرار دارد. تمام این سازها باید در یک ردیف باشند. در آغاز بابا زار شروع به نواختن می‌کند و وقتی کمی اوج گرفت باقی با او هم‌نوازی می‌کنند و می‌خوانند. آواز و اشعار مردم بومی آفریقا در مراسم‌ مشابه به زبان بومی خود آن‌ها است؛ اما در مراسم زار در شروع عربی می‌خوانند و وقتی کمی زمان گذشت اشعاری به زبان مخصوص مردم سواحل جنوب خوانده می‌شود که کمتر کسی آن‌ها را می‌فهمد.

مراسم زار در کدام استان‌های ایران برگزار می‌شود؟

مراسم زار در اکثر شهرهای جنوبی کشور رایج است و می‌توام طیف گسترده‌ای از این نوع مراسم‌ یا شکل‌های مشابه آن را از جمله مراسم گواتی بلوچستان، زار و نوبان هرمزگان، زار و وشیخ فرج بوشهر و زار و نوبان خوزستان را در این خطه دید.