نظریه‌های شکل‌گیری شهرها
درباره ی چرایی شکل گرفتن شهرها از جماعت های روستایی اولیه، نظریه های متفاوتی عرضه شده است که به دلیل کمبود دلایل قابل اثبات نمی توان هیچ کدام از آنها را قطعی دانست. بنابراین، بحث در این باره همچنان گشوده است.
ژولین استیوارد انسان شناس آمریکایی بر آن است که نهادهای اجتماعی و روابط کارکردی آنها بوده اند که هسته ی تغییر شهری را تشکیل داده اند. هر جامعه ای بنابر نهادهای اجتماعی خود، نظامی را به وجود می آورد. به این ترتیب استیوارد مراحل زیر را در شکل‌گیری تمدن شهری مطرح می کند:
1- شکار و گردآوری
2- کشاورزی
در مرحله ی کشاورزی نیاز به آبیاری و فعالیت های عمرانی ناشی از آن و توزیع آب، یک طبقه ی دیوان سالار را به وجود آورده است که از بطن آن طبقه ی حاکم زاده شد. اوقات فراغت و کار به این ترتیب به تدریج معنی پیدا می کنند، جمعیت افزایش یافته و رقابت و جنگ میان جماعت ها آغاز می شود. بدین ترتیب انسان ها به باور استیوارد وارد دوران تاریکی از هرج و مرج و اغتشاش می شوند که در طول آن قدرت های نظامی شکل گرفته و دولت – شهرها به وجود می آیند. این نظریه به صورتی دیگر به وسیله ی کارل ویتفوگل مورخ و چین شناس آلمانی نیز در اثر معروفش استبداد شرقی مطرح شده است.
وی ظهور نخستین تمدن های شهری را در مناطقی می داند که نیاز به آبیاری مصنوعی در ابعاد گسترده در آنها احساس می شده است و این جوامع را جوامع آبی می نامد. این نوع از آبیاری نیاز به هماهنگی و مدیریت تمرکز یافته داشت. برای آبیاری مصنوعی، فعالیت های زیادی لازم بود از جمله احداث قنات ها و کانال ها، نگهداری و تعمیر آنها، دفاع از آنها در مقابل حملات دشمن، تقسیم و توزیع آب و ... بدین ترتیب اجرای این اقدامات نیاز به قدرت بزرگی داشت که این قدرت ها را به دلیل انحصاری که بر آنها ایجاد می کردند، بدل به استبدادهای شرقی می کرد.
این نظریه به صورتی که ویتفوگل مطرح کرده است مورد انتقادات زیادی قرار گرفته است، زیرا برای مثال در بین النهرین گاه نظام های گسترده ی آبیاری وجود داشته اند بدون آنکه دولتی به وجود بیاید و بر عکس، در همین منطقه قدمت دولت – شهرها بیش از قدمت نظام های آبیاری است و بنابراین این نظام ها را نمی توان علت اصلی ایجاد دولت – شهرها دانست.
رابرت کانرو درباره ی شکل گیری دولت – شهرها نظریه ی افزایش و فشار جمعیتی را مطرح می کند. در این نظریه عنوان می شود که تمدن نخستین بار در سرزمین هایی ظاهر شد است که موانع طبیعی همچون صحراها، آب ها و کوه ها آنها را محصور کرده بودند. در این سرزمین ها رشد جمعیت سبب شده است که نیاز به منابع بیشتری به وجود بیاید حال آنکه امکان گسترش سرزمینی برای تامین چنین منابعی وجود نداشته است.
نتیجه آن بوده که نیاز به تراکم کار در تولید کشاورزی و همچنین رقابت درونی و جنگ ها و تنش ها به وجود آمده است. در این جنگ ها، قشر پیروزحاکمیت جوامع انسانی را دست گرفته و قشر شکست خورده ناچار به تبعیت و فرمانبرداری از گروه نخست شده اند. بدین ترتیب کانرو قشربندی سلسله مراتبی را قدم نخست در تشکیل دولت – شهرها می داند. کانرو برعکس با مطالعه بر منطقه ای چون آمازون نشان می دهد که کشتکاران این منطقه به دلیل برخورداری از سرزمینی گسترده نیاز به ایجاد ساختارهای سلسله مراتبی و شکل دادن به شهر – دولت ها نداشته اند.
گروهی دیگر از نظریات نیز به ویژه در ارتباط با شهر – دولت های آمریکایی میانه و خاور نزدیک بر وجود بازارهای متمرکز در نقاطی خاص همچون در تئوتیهواکان تاکید کرده اند و بر آن بوده اند که کنترل و مدیریت این بازارها سرمنشأ قدرتی بوده اند که شهرها را به وجود آورده است.
اما بیشترین سهم در نظریه ی شکل گیری دولت – شهرهای نخستین را باید متعلق به گوردون چایلد باستان شناس استرالیایی دانست. به عقیده ی چایلد به وجود آمدن تمدن شهری را باید به دلیل پیدایش نوآوری های فناورانه دانست که خود سبب تخصصی شدن فعالیت ها، افزایش تولید و انباشت مازاد تولید شده اند. با به وجود آمدن تخصص های فنی، صنعتگران نمی توانستند تنها از یک روستا تامین شوند و چندین روستا با هم رابطه برقرار می کردند.
این متخصصان، گروه های خویشاوند تشکیل می دادند و سازمان اجتماعی جدیدی ایجاد می کردند. در حدود 4 هزار سال پیش از میلاد، با توسعه ی آبیاری در کشاورزی، ماهیگیری، دامداری مازاد تولید، امکانی عملی برای افزایش شمار متخصصان فنی به وجود آورد. بازار تولید با توسعه ی وسایل حمل و نقل از جمله حمل و نقل آبی و چرخ افزایش یافت. استفاده از آبیاری باعث شد که جمعیت در نقاطی خاص( کنار آب ها، کانال ها و رودخانه ها) متمرکز شود. گوردون چایلد 10 معیار در شکل گیری شهرها مطرح می کند که عبارتند از:
1- تمرکز جمعیتی، شهرهای اولیه بین 7 تا 20 هزار نفر جمعیت داشتند؛
2- ایجاد تخصص های دائمی و تقسیم کار، کشاورزان، صنعتگران، کارگران حمل و نقل، تجار، صاحب‌منصبان، روحانیون؛
3- مالیات، عوارض و تمرکز سرمایه، پرداخت مالیات یا عوارض به معابد، برای یک خدا یا یک شاه که سرمایه ی لازم برای حمایت مالی از متخصصان را فراهم می کرد؛
4- طبقات اجتماعی، تمام کسانی که در تولید کشاورزی سهمی نداشتند، از مازاد این تولید تغذیه می شدند. بدین ترتیب گروهی در راس جامعه قرار می گیرند و سازماندهی و مدیریت جامعه را به خود اختصاص می دهد؛
5- دین و سازمان دولتی، در شهر نوعی همبستگی میان طبقات اجتماعی به وجود می آید که پایه ی آن را نمی توان نظام خویشاوندی دانست. این همبستگی نیاز به یک ایدئولوژی وحدت بخش داشت که خود را به صورت نوعی تقدس بروز داد و به نوعی مدیریت سیاسی در قالب دولت انجامید؛
6- معماری عظیم، به وجود آمدن بناهای پرشکوه و عظیم به صورت معابد، زیگورات ها، کاخ ها و غیره که معمولاً درون خود انبارهای ذخیره ی مازاد تولید کشاورزی را جای می دادند؛
7- نوشتار، که نظامی بود برای ثبت و مدیریت مازاد تولید و مدیریت بهره برداری از این مازاد. این نظام خود به گروه بزرگی از ابداع های دیگر در حوزه ی علم دامن زد؛
8- علوم، شکل گرفتن علوم دقیقه نظیر حساب، هندسه، ستاره شناسی، تدوین تقویم های کشاورزی و نظم دادن به تولید را بهبود بخشید و به انسان ها امکان پیشگویی داد؛
9- هنر، گسترش و توسعه ی هنرها همچون شعر و ادبیات، نقاشی، موسیقی و مجسمه سازی نیز با بهره برداری از مازاد تولید ممکن شد؛
10- تجارت مواد اولیه، شهرها برای ساخت و سازهای خود نیاز به مواد اولیه ای داشتند که اغلب در محل وجود نداشت و این امر سبب تقویت تجارت و تبدیل شدن آن به یکی از عناصر مهم در شهرها شد.
منبع: انسان شناسی شهری – ناصر فکوهی
دیدگاه