هنر پاپیه ماشه
پاپیه ماشه یکی از صنایع دستی است که معنای آن مچاله کردن است. شاید دلیل نام‌گذاری آن به خاطر استفاده از کاغذهای باطله باشد. موادی که به ساخت در این هنر کمک می‌کنند تکه‌های کاغذ یا خمیرکاغذ است که گاهی برای چسبندگی بیشتر و تقویت آن استفاده می‌شوند.
مجسمه‌سازی با این روش، روش نوینی نیست و در جهان کاربردهای بسیاری دارد، چراکه مواد اولیه این هنر (روزنامه‌ها و چسب چوب) را می‌توان به‌سادگی در محیط پیرامون پیدا کرد و بهترین پیشنهاد برای آغاز کارهای هنری و ساخته مجسمه است. چراکه هم ارزان و هم در دسترس همگان قرار دارد و بر خلاف بسیاری از رشته‌های هنری نیاز به خرید ابزار گران قیمت ندارد.
کهن‌ترین آثار یافت شده از جنس پاپیه ماشه از آنِ سلسله «هان» چین بوده است، اشیایی همچون درپوش ظرف و کلاه‌های تشریفاتی و نظامی.
خاستگاه این هنر قدیمی کشورهای شرق آسیا بوده است و در قرن ۱۵ میلادی با ورود این هنر به اروپا، برای ساخت مجسمه‌های کوچک مذهبی استفاده می‌شده است. فرانسوی‌ها در قاره‌ی سبز اولین مردمانی بودند که توانستند شکل تازه‌ای به پاپیه ماشه بدهند و آن را به‌صورت تجاری فرآوری کنند. ازجمله پیکره‌هایی که با این شگرد ساخته‌شده‌اند می‌توان به مجسمه غول پیکر «نا نا» اشاره کرد. اما یک سده بعد کارخانه‌های بسیاری در سرتاسر کشور پهناور روسیه، انگلستان و در آینده در تمام کشورهای اروپا و سپس در قاره‌ی جدید الکشف آمریکا راه اندازی شدند.
آثار گوناگونی در این کارخانه‌ها تولید می‌شد که از این آثار می‌توان با توجه به کاربرد آن دوران، جعبه مداد، آباژور، انواع مجسمه و عروسک و … را نام برد. ولی امروزه در آمریکا کاربرد دیگری نیز به آن اضافه‌شده است و از پاپیه ماشه برای ساخت تابوت استفاده می‌شود.
تاریخچه پاپیه ماشه در ایران
در ایران نیز این هنر در روزگار صفویان گسترده بسیاری پیدا کرد که با به کارگیری چسب و کاغذ آثار تازه‌ای را هنرمندان ایرانی خلق کردند. ولی کمی بعد هنرمندان و صنعتگران ایرانی پس از آشنایی بیشتر با ساخت مقوا، روش‌های جدیدی را در این حوزه ابداع کردند و هنر ایرانی را با ساخت آثاری چون قلمدان، قاب آئینه، جلدهای روغنی، رحل قرآن و دیگر اشیایی که در صنایع‌دستی ایران به هنر «لاکی» معروف هستند، به رخ جهانیان کشیدند. لاکی در زمان آغاز پادشاهی شاه‌تهماسب بود که به‌دست هنرمندان کاسپیانی ابداع شد. بنابراین قزوین را می‌توان خاستگاه اصلی هنر لاکی نامید که در آینده در اصفهان نیز گسترش یافت.
در این دوره هنرمندان و نگارگران با نقش مجالس شکار و رزم و تذهیب با خطوط اسلیمی و ختایی آثار ساخته‌شده با هنر لاکی را زینت می بخشیدند. بعدها در دوران زند و قاجار نیز این هنر بسیار موردتوجه هنرمندان ایرانی بود و آثار بسیار زیبایی از آن دوران به یادگار مانده است.
مجسمه و قلمدان سازی به روش پاپیه ماشه
تا سال‌ها پیش از دوران زندیه، قلمدان‌ها از چوب یا فلز ساخته می‌شدند و برای زیباسازی آن‌ها از مفتول‌های نقره و زر به‌کارگیری می‌شد که همین باعث سنگینی بسیار این قلمدان‌ها می‌شد.
اما هنرمندان در عصر زند به کمک پاپیه ماشه قلمدان‌هایی سبک را خلق کردند که در آن دوران با استقبال بسیار مردم قرار گرفت و بر همین اساس کارگاه‌هایی برای تولید بیشتر در شهرهای تهران و اصفهان ایجاد شد.
معیار بنیادی قیمت‌گذاری قلمدان‌ها نقوش به‌کار برده شده در آن‌ها بود. نقوشی که برای زیباسازی و آرایش قلمدان‌ها به‌کار می‌رفت برخاسته از اندیشه و پندار هنرمندان که دربرگیرنده نقوش جانوری، بته و جقه، پرندگان زیبا، شکارگاه، طرح‌های تزئینی و گه گاهی هم چهره‌هایی از دلدادگان و … بود.
در سال‌های پایانی فرماندهی ناصرالدین‌شاه قاجار، نگارگران قلمدان حتی گاهی ۵۰ تومان (۵۰ تومان دوران قاجار!) دستمزد می‌گرفتند که این مبلغ در مقایسه با نان که هر ۳ کیلوی آن در دوران قاجار ۱ قران ارزش داشت، مزد بسیار بالایی بود. اما با ورود تکنیک عکس برگردان از فرنگ به کشور ایران این وضعیت دستمزدی تغییر کرد و نقاشان شاغل در این زمینه به سایر هنرها روی آوردند که درنتیجه افول قلمدان سازی را در پی داشت.
شیوه تهیه پاپیه ماشه محکم و قوی
برای اینکه بتوان پاپیه ماشه نیرومند و استواری آماده کرد و از آن مثل چوب در ساخت و تولید وسایل استفاده برد به ترتیب زیر عمل می‌کنند:
ابتدا برگ‌هایی از کاغذ آهار نخورده را از هر ۲ طرف با مخلوطی از سریشم (چسب) و آرد می‌پوشانند. پس‌ازاینکه هوای موجود بین لایه‌ها خارج شد آن را به روغن بزرگ آغشته، داخل قالب‌های فلزی قرار داده و در دمای ۱۰۰ درجه‌ی فارنهایت حرارت داده و خشک می‌کنند.
فرآورده پایانی این روش بسیار مقاوم و محکم در برابر رطوبت است. بعد از خشک شدن، انعطاف پاپیه ماشه و استحکام بسیار بالای آن مورد توجه معماران و ماکت سازان قرار گرفت و باعث شد آثار بسیار زیبایی به شیوه پاپیه ماشه ساخته شود که از بهترین و نامی‌ترین آن‌ها می‌توان به ماکت کلیسای یکپارچه‌ای در نروژ را نام برد که یادگار روزگار بسیار دور است.
وسایل مورد نیاز برای پاپیه ماشه
• چسب سریش
• بدنه یا زیرساخت: برای تهیه‌ی آن معمولاً از خمیر کاغذ فشرده‌شده به‌کارگیری می‌شود.
• رنگ: رنگ‌های مورد استفاده گیاهی (مانند نیل، روناس)، حیوانی (مانند قرمز دانه) و کانی (همچون لاجورد، زرنیخ، اخرا، سفیداب) تهیه می‌شود. رنگ‌ها را بین دو سنگ به نام «سن سنگ و بالا ساب» می‌سایند تا کام لا نرم شود، سپس آن را با شیره‌ی انگور یا شیره درخت عربی در هم می‌آمیزند و رنگ را آماده‌ی مصرف می‌کنند. امروزه اما از رنگ‌های آماده و شیمیایی برای نقاشی مجسمه‌های پاپیه ماشه استفاده می‌کنند.
ابزار کار برای ساخت پاپیه ماشه
• پرس: لایه‌های کاغذ تازه چسب خورده را با کمک پرس تحت فشار بالا قرار می‌دهند.
• گزن: وسیله‌ای که شبیه چاقو است و لبه‌ی تیزی دارد و در تهیه زیرساخت برای بریدن مقواها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• زه: برای برطرف کردن پرزهای بیرون زده شده از کاغذ، از این وسیله استفاده می‌شود.
• کاغذ سمباده: برای صیقلی و صاف کردن دو طرف کاغذ و و ری زیرساخت از کاغذ سمباده استفاده می‌شود.
نحوه‌ی ساخت پاپیه ماشه
برای ساخت بدنه یا زیر ساخت اشیایی که سطحی صاف و هموار دارند مانند رحل قرآن یا جلد کتاب و … به سه روش زیر انجام می‌شود:
روش کاغذی
در این روش ابتدا یک برگ کاغذ باکیفیت را خیسانده و به طوری که هیچ حباب هوایی زیر کاغذ باقی نماند بر روی سنگ مرمری پهن می‌کنند. در مرحله‌ی بعد کاغذهای نامرغوب، باطله یا روزنامه‌ها را به اندازه دلخواه تکه‌تکه کرده، به چسب سریش آغشته و بر آن می‌چسبانند. سپس تخته‌ای صاف و هموار را بر روی کاغذها گذاشته و با پرس دستی کوچک یا وزنه‌ای سنگین آن را تحت‌فشار بسیار برای مدت حدود ۲۴ ساعت به همان حال نگه می‌دارند تا کاغذها کام لا خشک شوند و رطوبتشان از بین برود، بعد با «گزن» آن را به شکل دلخواه می‌برند و به شکل گونیا می‌کنند.
روش چلواری
این روش در روزگار بسیار گذشته رواج داشت. در این روش ابتدا پارچه از جنس چلوار را چسب سریش و مقداری شیره‌ی انگور آغشته می‌کردند و بعد آن را به مقدار دلخواه چندلا کرده و با مش ته می‌کوبیدند. به این طریق مقوایی محکم ساخته می‌شد که پاره کردن آن آسان نبود.
روش خمیری
در روش خمیری کاغذهای باطله و چند بار استفاده شده و تکه‌های منسوجات پنبه‌ای را در محلولی از شوره می‌ریزند و با کوبه و در بازه‌ی زمانی معین کوبیده و مخلوط می‌کنند، سپس با افزودن سریش به آن، محلول به شکل خمیری قهوه‌ای رنگ در می‌آید. خمیر را بیرون آورده و مجدداً به آن سریش اضافه می‌کنند تا از ترک خوردن آن جلوگیری شود.
بعد از این مرحله آن را در کیسه ریزبافتی می‌ریختند تا اندکی از آبش گرفته شود. سپس در جایی تمیز روی پارچه‌ای پهن کرده و با یک ماله یا ابزار صاف سطح آن را صاف و مسطح می‌کردند و منتظر می‌ماندند تا کام لا خشک شود. پس از خشک شدن نتیجه‌ی آن کاغذی نرم و ضخیم است که برای پوست کتاب بدست صحافان مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته این روش امروزه دیگر کاربرد ندارد.
مزیت های پاپیه ماشه
ساخت مجسمه‌های پایپه ماشه یکی از موثرترین راه‌ها برای بروز خلاقیت و استعدادهای فردی است. با طراحی و ساخت مجسمه‌های پاپیه ماشه می‌تواند ایده‌های ذهنی و خلاقانه خود را با ایجاد آثار هنری بسیار زی یا پیاده کنید.
بدین ترتیب یادگیری هنر پاپیه ماشه تأثیر شگرفی در تقویت قدرت خیال شما دارد و می‌توانید با کمک آن برای خودتان مجسمه‌های جالبی را خلق کنید. با به نمایش در آوردن خلاقیت درونی خود در شکل مجسمه‌های پاپیه ماشه‌ای می‌توانید در قالب یک نمایشگاه آثار خود را به نمایش بگذارید و مهارت‌های فردیتان را با ارائه آثار هنری بسیار زیبا و دوست‌داشتنی به مشتریان و علاقه‌مندان، آنان را برای خرید آثار تولیدشده توسط خودتان ترغیب کنید.
این هنریکی از صنایع دستی پرکاربرد است و مجسمه‌های ساخته‌شده بدست خودتان منحصربه‌فرد بوده و به ذهن شما متعلق است. زیرا هنر دست همانند اثر انگشت شما، یکتاست و رونوشت ندارد. میزان موفقیت شما در این زمینه بستگی به سطح کوشش، نوآوری و ایده‌های ناب شما دارد.
طراحی‌های ذهنی و ساخت تندیس با کاغذهای باطله احساس خوبی در نگهداری از محیط‌زیست و گسترش هنرهای کم‌هزینه دارد که به‌سادگی نمی‌توان از این احساس گذشت.
دیدگاه