گورستان سفیدچاه یکی از جاهای دیدنی و عجیب در شهرستان گلوگاه بهشهر در استان مازندران است که نقوش قبرهای این گورستان بسیار دیدنی، تاریخی و خاص هستند.
وقتی صحبت از اماکن دیدنی می‌شود اولین جاهایی که به ذهن خطور می‌کند موزه، قلعه، کلیسا و ... هستند و شاید کمتر کسی به گورستان به عنوان مکانی دیدنی فکر کند، اما در شرقی‌ترین نقطه استان مازندران در شهرستان گلوگاه بهشهر قبرستانی با سنگ‌های عمودی خاکستری و نقوش عجیب و غریب با نام «سفید چاه» قرار دارد که تاریخ این قبرستان را به ۱۲۰۰ سال پیش نسبت داده‌اند.
این گورستان در دل خود، بقعه ابراهیم، منصور و عبدالرحمان از اولاد امام موسی کاظم (ع) را جای داده است.روی سنگ قبرهای ایستاده گورستان سفیدچاه از نقوش حیوانی، گیاهی، ابزارهای کاربردی، نقوش نمادین و تاریخی استفاده شده است که نقوش قبور ارتباط مستقیمی با شغل و جنسیت اموات دارند. در برخی از سنگ قبرها، نقوش تزیینی به ویژه اسلیمی و هندسی به صورت متقارن به کار رفته است و در برخی دیگر از سنگ قبرها افزون بر نقوش هندسی از عناصر نمادینی چون آینه، شانه، سرو، کبوتر، گل انار و چلیپا استفاده شده است. بی‌شک اگر گردشگری حرفه‌ای باشید دیدن چنین نقوشی برایتان جذاب خواهد بود.
توجه گردشگران به نقوش و معنی آنها به حفظ و شناخت فرهنگ باستانی و تاریخی این نقوش و حفظ این گورستان قدیمی کمک می‌کند.
«شریفه موسوی» هنرمند نقاش و مجسمه ساز و همچنین مدرس هنر از علاقه‌مندان در این زمینه است. وی از جمله کسانی است که روی نقوش سنگ قبرهای گورستان سفید چاه تحقیقاتی انجام داده است.
این هنرمند گفت: زمانی که می‌خواستم مقاله‌ای را برای پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود بنویسم به نقوش سنگ قبرهای گورستان سفید چاه علاقه‌مند شدم.
وی با اشاره به اینکه ایستاده یا عمودی بودن سنگ قبرها برایم جذاب بود، افزود: بی‌شک بازدید از این سنگ‌قبرها برای مردم نیز جذاب خواهد بود، زیرا بسیار متفاوت هستند. مگر چند نمونه از این سنگ قبرهای پر نقش و نگار در جاهای دیگر یافت می‌شود.
این هنرمند با بیان اینکه میتوان تاریخچه این نقوش را برای بازدیدکنندگان توضیح داد تا برایشان جذاب‌تر شود، افزود: نقوش روی سنگ قبرهایی که قدمت بیشتری دارند از ظرافت بسیاری برخوردارند، اما سنگ قبرهای جدیدتر ظرافت کمتری در آنها دیده می‌شود؛ گویی فقط می‌خواستند به طور تقلیدی راه گذشتگان را ادامه دهند. روستاییان و قدمای این روستا معتقدند که در سال‌های اخیر هر چه که به ذهن حکاکان می‌رسید می‌کشیدند.
موسوی با تاکید بر اینکه نقوش سنگ‌ها ریشه‌ای کهن دارد، ادامه داد: نقش خاصی نسل به نسل روی سنگ قبرهای یک خانواده تداوم پیدا می‌کرد که امروزه هنوز مفهوم نقوش را نیافته‌اند. برای تدفین از دو سنگ قبر به صورت عمودی استفاده می‌شد که یکی در بالای سر مرده و دیگری زیر پای مرده قرار می‌گرفت. چرایی این مساله را هنوز نیافته‌ام. از زمانی که آخرین نفری که این سنگ قبرها را می‌ساخت و حکاکی می‌کرد، از دنیا رفت دیگر برای تدفین از این روش در گورستان استفاده نشد.
حکاکی بر اساس شغل
این هنرمند به نقوش روی سنگ قبرها پرداخت و گفت: هر چه به سمت جلوتر از نظر زمانی می‌رویم و به سنگ قبرهای جدیدتر می‌رسیم می‌بینیم که از ظرافت نقوش کاسته شده است؛ مثلا سنگ قبرهای مربوط به قرن نهم و دهم نسبت به سنگ قبرهای قرن سیزده و چهاردهم از ظرافت بیشتری برخوردارند.
موسوی ادامه داد: در سنگ‌های قرن ۱۳ و ۱۴ بیشتر از نقوشی استفاده شده که پیشینه متوفی را نشان می‌دهد. به عنوان مثال، روی یکی از این سنگ‌ها ابزار بافندگی حکاکی شده و این نشان دهنده این است که متوفی بافنده بوده است و یا شمشیر و کارد بر روی سنگ قبرها نشان دهنده این بوده که متوفی حاکم یا فرد شجاعی بوده است.
در ادامه موسوی به نقوشی اشاره کرد که جنسیت متوفی را نشان می‌دهند و گفت: در بسیاری از نقوش از شانه و آینه استفاده شده است. اگر فقط یک طرف شانه دندانه‌دار باشد نشان دهنده این است که متفوی مذکر و اگر شانه از هر دو طرف دندانه دار باشد نشان دهنده مونث بودن متفوی است. دلیل دیگر حکاکی شانه بر روی سنگ‌ها نشان دهنده حس آراستگی در برابر پروردگار است. آینه نیز به لحاظ نمادین هم وسیله شناخت خود و هم ابزار معرفت حق است.
محتوای نقوش سنگ قبرها
وی نقوش سنگ قبرها را به نقوش گیاهی، حیوانی، هندسی و انسانی تقسیم بندی کرد و ادامه داد: عمده سنگ قبرها دارای نقوش گیاهی هستند، اما نقوش انسانی اصلا به چشم نمی‌آید. در حین تحقیقم تنها به چند مورد از نقوش انسانی بر خوردم که یکی به صورت کف دست و دیگری نیم رخ بود. در نقوش گیاهی از سرو، گل‌های تزیینی و گل انار استفاده شده است. پیشینه این نقوش به دوران قبل از اسلام و به دوره هخامنشی و زرتشتی برمی‌گردد.
موسوی گفت: سرو نماد خاص ایرانیان است و مطابق روایات زرتشت این درخت را از بهشت آورده است. در نقوش حیوانی نیز از کبوتر استفاده شده است. نقوش گیاهی دارای تقارن هستند. من نقوش گیاهی را به سه دسته اسلیمی، انواع گل و انواع درخت دسته‌بندی کردم.
وی ادامه داد: درختان نیز به شکل سرو و یا درختان تزیینی حکاکی شده‌اند. هنوز مطمئن نیستم که آیا درختان زندگی هستند یا نه؟ در دو طرف درخت زندگی دو نگهبان وجود دارند. سرو نشانه آزادی در میان ایرانیان نیز است. بسیاری از فرم‌ها به صورت چلیپایی با شکل‌های مختلف ترکیب شده‌اند، حتی برخی از درختان به شکل الهه ترسیم شده‌اند. مثلا با نمونه‌ای از سرو رو به رو شدم که با دیدن آن احساس کردم به شکل یک الهه حکاکی و نقاشی شده است. البته نقش سرو به صورت الهه نشان دهنده این است که متوفی زن بوده.
موسوی با تاکید بر اینکه نقوش با متوفی ارتباط خاصی دارد، افزود: مثلا گل انار بر روی سنگ قبر نشان دهنده زن بودن متوفی است و همانطور که می‌دانیم گلنار هم اسمی دخترانه است.
این هنرمند به ساختار چلیپایی و صلیبی گل‌های رز بر روی قبور اشاره و تصریح کرد: در جایی آمده است که چلیپا بین ایرانیان جایگاه خاصی داشته است و نشان دهنده علامت چهارگانه در طبیعت است. مرکز این نشانه نماد مرکزیت و و حدت الهی است و این همان گردونه‌ای است که مهر بر آن می‌نشیند و چهار اسب نامیرای مینوی آن را می‌کشند.
وی با بیان اینکه تقارن جزء لاینفک هنر ایرانی است، اضافه کرد: تقارن را در آثار هخامنشیان میتوان بسیار یافت و این قضیه در هنر ایرانی تداوم پیدا کرده است. در این نقوش که به صورت نمادین هستند هیچ شکل طبیعی یافت نمی‌شود عمدتا استلیزه شده یا ساده شده است.
موسوی در پایان این مکان را برای جذب گردشگر و توریست مناسب دانست و افزود: میراث فرهنگی گورستان سفید چاه را جزو آثار ملی ثبت کرده است، اما برای نگهداری بهتر این گورستان اقدامی نکرده است. مثلا قارچ‌های گل سنگ می‌توانند به این گورستان آسیب بزنند که باید آنها را نابود کرد.
دیدگاه