آیین عزاداری محرم در ایران با توجه به فرهنگ و آداب و رسوم هر شهری متفاوت است. تعزیه خوانی، طشت گذاری، شمع گردانی، نخل گردانی، علم گردانی، سنگ زنی و بیل زنی و غیره از جمله مراسم هایی هستند که قدمت برخی از آنها حتی به بیش از هزار سال می رسد.
نزدیک شدن به روزهای نهم و دهم محرم، فرصت مناسبی برای گردشگری مذهبی و آشنایی با كهن ترین آیین عزاداری اقوام ایرانی در محرم فراهم می کند که در ادامه با برخی از این آیین ها آشنا می شوید.
عزاداری لرستانی ها
مراسم گل مالی جزو مراسم بسیار خاص لرستانی هاست. فلسفه این رسم به پیش از اسلام برمی گردد. در دوران گذشته، زمانی که مردم اسطوره ها، قهرمانان و جوانان خود را از دست می دادند در سوگ آنها سر و صورت خود را گل می مالیدند. طبق این آیین مردم در روز عاشورا خاک های کاملا تمیز را جمع آوری کرده، سپس با آب و گلاب، گل نرمی درست می کنند که در گویش محلی به آن «خَرّه» می گویند. عده ای به طور کامل بدن، لباس و صورت خود را به این گل آغشته می سازند. عده ای نیز تنها بخشی از لباس های خود را به گل آغشته می کنند و با خواندن نوحه های محلی به عزاداری و سینه زنی می پردازند. آیین چهل منبر نیز از دیگر رسومات خاص لرستان است. این مراسم در روز تاسوعا توسط زنان لر برگزار می شود. در این مراسم زنان و دختران استان لرستان به یاد حضرت زینب (س) کاملا پا برهنه و با نقابی بر صورت به راه می افتند. زنان در طی این مراسم باید سکوت کنند و تنها با فرستادن صلوات و ذکر یا الله مسیر خود بپیمایند. آنها شمع هایی در دست دارند و در طی این مراسم درِ هر خانه ای که باز است، یک شمع روشن می کنند.
عزداری ایلامی ها
در ایلام مراسمی به نام چایینه در روز هفتم برای حضرت قاسم(ع)، در روز هشتم برای حضرت علی‌اکبر(ع)، در روز نهم برای حضرت عباس(ع )، در روز دهم برای امام حسین(ع ) و روز اربعین حسینی برگزار می شود. در چایینه حضرت قاسم، بر تن دختری جوان و ازدواج نکرده_ که نشان از عروس حضرت قاسم دارد_ لباس عروسی سبزرنگ به تن می کند و بر سرش سرپوشی سفید می پوشاند و دو شمع روشن و یک سینی پر از نقل و نبات در دست می گیرد. حنا، عود و شمع نیز در وسط میدان گذاشته می شود. سپس چایینه ها خوان با لباس تمیز رنگی وارد میدان می شوند و زنی که مُلایه نام دارد، شروع به مداحی می کند. در حین اجرای مداحی، زنی کفنی آغشته به خون را به نشانه رسیدن خبر شهادت قاسم به وسط میدان می آورد. چایینه خوان ها نیز از حالت نمادین شادی و سرور درآمده و خود را پریشان کرده و با خاموش کردن شمع ها، به نشانه عزادار شدن روی سر عروس چادر سیاه می اندازند و بعد از خاموش کردن شمع ها، مُلایه نوحه خوانی می کند و مجلس سراسر ماتم وعزا می شود. چایینه خوان ها ابتدا دو زانو نشسته و سپس در حالت ایستاده حلقه وار دور میدان می چرخند و با کف دو دست په پیشانی خود می زنند.
عزاداری بوشهری ها
نوحه سرایی کنونی بوشهر به ۱۰۰ سال پیش( زمانی که ناخدا عباسِ دریانورد این سبک سوگواری را ابداع کرد) برمی گردد.در این آیین، مراسم سینه زنی با نوحه خوانی پیش خوان یا سرخوان آغاز می شود. در ابتدای مراسم خردسالان، جوانان و دست اندرکاران مسجد به دور پیش‌خوان حلقه ای دایره شکل تشکیل می دهند که به آن «بُر» می گویند. حلقه سینه زنی به مرور با شرکت سینه زنان دیگر گسترش پیدا می کند تا جایی که برای سینه زنان جدید، بُر(حلقه) های دیگری ایجاد می شود. در این مراسم شرکت کنندگان با دست چپ قسمت راست کمر همدیگر را می گیرند و با دست راست سینه می زنند. سینه زن ها همراه با حرکت موزون پا، گرد پیش خوان می چرخند و با هم سرایی در جواب نوحه پیش خوان، او را همراهی می کنند و معمولا در حین هم خوانی کسی سینه نمی زند. مراسم سنج و دمام نیز جزو آیین قدیمی و خاص بوشهر است. در واقع آیین سنج و دمام مقدمه ای بر شروع مراسم سینه زنی مردم بوشهر است. یکی دیگر رسوم جالب بوشهری ها، چاووشی خوانی است. چاووشی یک نوع نوحه خاص بوشهری است که در مدح امام حسین خوانده می شود.
عزاداری بندرعباسی ها
شست و شوی علم یکی از جالب ترین و خاص ترین مراسم عزاداری محرم در بندرعباس است. در این مراسم مردم ۱۲ علم را به دریا می برند و لباس هایی رنگی که در آب شسته شده را به این ۱۲ علم چوبی می پوشانند. در روز عاشورا نیز لباس های خود را در می آورند( که به اصطلاح این کار به معنی شهید کردن است). مردم هم برای نذری دادن علم ها را به خانه های خود دعوت می کنند.
عزاداری اهوازی ها
مراسم (عرس‌القاسم) آیین مشهوری است که در برخی از شهرهای اهواز مانند خرمشهر، ماهشهر، شادگان و غیره برگزار می شود. در این مراسم عزاداران سینی هایی که از میوه، شیرینی و شمع پر شده است، در بین عزاداران می گردانند. عزاداران نیز شروع به کل زدن می‌کنند. این مراسم به یاد حضرت قاسم برگزار می شود. مراسم مخصوص زنان عرب، چلاب زنی و غیره نیز جزو مراسم های معروفی است که در شهرهای مختلف اهواز برگزار می شود.
عزاداری مشهدی ها
مشهدی ها در محرم پرچم سبز حرم امام رضا (ع) را با پرچمی مشکی رنگ عوض می کنند و تا پایان ماه محرم و صفر نیز آن را تغییر نمی دهند. مراسم کرسی خوانی یکی از آداب محرم در مشهد است. در طی این مراسم تمامی هیئت ها وارد صحن حرم می شوند، سپس یکی از نوحه خوان ها به بالای یک کرسی یا یک چهارپایه بزرگ می رود و شروع به خواندن نوحه می کند. بقیه افراد حاضر نیز دورتا دور آن می ایستند و شروع به خواندن و عزاداری با او می کنند. مراسم خطبه خوانی از دیگر مراسم های مشهور بین عزاداران مشهد است. زمان برگزاری این مراسم در شب شهادت امام حسین (ع) است. برای برگزاری این مراسم بعد از نماز مغرب و عشاء، چند آیه از قرآن تلاوت می شود، سپس خطبه خوان ها _که اصولا از میان مداحان معروف کشور انتخاب می شوند_ شروع به خواندن خطبه مربوط به حمد پروردگار و مرثیه خوانی می کنند.
عزاداری خراسان جنوبی ها
بیل زنی یکی از آیین عاشورایی اهالی شهرستان خوسف خراسان جنوبی است. این مراسم قدمت ۲۰۰ تا ۲۵۰ سال دارد. در ظهر عاشورا عده زیادی از مردم که بیشتر آنها کشاورزان هستند، در حسینیه این شهر جمع می شوند. افراد بیل در دست، دایره وار در کنار هم بیل هایشان را به طرف آسمان می برند و در حال حرکت به هوا پریده و «حیدرعلی» گویان تیغه بیل ها را به هم می زنند. بیل ها نامنظم و با شتاب به یکدیگر می خورند که سر و صدای ایجاد شده تداعی کننده واقعه عاشوراست. عده دیگری از عزاداران نیز همراه نوحه سرا نخل بزرگی به نشانه تشییع پیکر مطهر امام حسین (ع) و نخل کوچکی به نشانه تشییع پیکر پاک حضرت علی‌اصغر(ع) حمل می کنند؛ نخل کوچک را یک نفر بر شانه می گذارد. نخل بزرگ را نیز هشت نفر بر شانه حمل می کند، ۵۰ نفر نیز تعادل آن را حفظ می کنند. این گروه همراه دسته بیل زن ها تا محل نمادین قتلگاه حرکت می کنند و نخل ها را می گردانند. مراسم بیل زنی، شبیه سازی از سوگواری طایفه «بنی اسد» در صحرای کربلا است که پس از سه شبانه روز پیکر شهدا را با بیل به خاک سپردند.
عزدارای یزدی ها
آیین‌عزاداری یزدی ها در ماه محرم جذابیتی خاص و شهرتی بین المللی دارد. در این مراسم «نخل» به نمادی از تابوت امام حسین(ع) است که از چوب بستی عظیم به شکل برگ درخت ساخته شده است. آنها سر تا سر نخل را سیاهپوش می کنند و صدها شمشیر، قمه و خنجر به آن آویزان می کنند. همچنین تزئینات دیگری مانند آینه، میوه، پولک های مختلف، منگوله ، دستمال های ابریشمی رنگی نیز به دو طرف نخل بسته می شود. در روز عاشورا نخل مانند کشتی در میان جمعیت عزادار به حرکت درمی آید و سه دور گرد میدان نخل می چرخد و سپس به آرامی به درون آشیانه اش بازمی گردد.
عزاداری اصفهانی ها
علم گردانی یکی از مراسم عزاداری اصفهانی هاست. این مراسم بیش از ۵ قرن قدمت دارد و در شهرهای خور و بیابانک اصفهان بسیار متداول است. مراسم علم گردانی اصفهانی ها نیز مانند مازندرانی ها است. علم گردان ها علم را به سراسر شهر، در کوچه ها و خانه های مختلف می برند و عزاداری می کنند. مراسم زار خاک، از دیگر مراسم های معروف اصفهانی هاست. این مراسم در ۱۲ روز اول محرم اجرا می شود اما روز اصلی آن روز تاسوعا است. در این مراسم مردم، کوچه ها و خیابان های خاکی را شسته، سپس تمام مسیر را با کاه پر می کنند. آنها بعد از هر چند قدمی که برمی دارند مشتی کاه بر سر و روی خود می ریزند.
عزاداری کاشانی ها
آیین مشهور عزاداری محرم در کاشان، «چاووش عزا» است. هرساله در آخرین روز ذی حجه دسته (چاووش عزا) وارد بازار بزرگ کاشان می شوند و شروع به خواندن اشعار و مداحی در وصف امام‌حسینی (ع) و شهدای کربلا در روز عاشورا می کنند. مجلس روضه خوانی بیت آیت الله مدنی هم با سابقه بیش از دو قرن در مسجد حبیب بن موسی (ع) برگزار می شود. مراسم دیگری در مسجد «درب یلان» که از مسجدهای معروف کاشان است برگزار می شود که از طرف مرحوم حاج ارباب حسن تفضلی به یادگار مانده و سینه به سینه به نسل جدید منتقل می شود.
عزاداری اردبیلی ها
عزاداری اردبیل شامل مراسم مختلفی می شود. مراسم شمع گردانی( به زبان ترکی شمع پایلاما)، یکی از جالب ترین مراسم هایی است که در اردبیل برگزار می شود. قدمت این مراسم بیش از هزار سال است. این مراسم از صبح روز تاسوعای حسینی آغاز می شود و تا عصر نیز ادامه دارد. در این روز دسته های مختلف عزاداری با شمع های روشن به مساجد می رود و به این صورت عشق و ارادت خود را به اهل بیت نشان می دهند.
طشت گذاری نیز از دیگر مراسم و آیین سنتی اردبیل است. طبق گفته مورخان آیین طشت گذاری در زمان پادشاهی صفویان شروع شده است. این مراسم هرسال از ۳ روز مانده به آغاز محرم آغاز می شود. مراسم طشت گذاری از آنجایی نشات گرفته که در روز ۲۷ ذی الحجه، امام حسین و یارانشان با وجود کمبود آب تمامی ذخیره آب خود را در طشت ها ریخته و به یاران حر دادند. طشت‌ها نیز نماد همان مشک هایی است که امام حسین به یاران حر تقدیم کرد. برای انجام این مراسم دسته های عزاداری در حال خواندن نوحه مشکی را پر آب کرده و در داخل یک طشت قرار می دهند و آن را به مسجد می برند. سپس افراد دیگری که در مسجد حاضر هستند به احترام دسته عزاداری بلند می شوند و با خواندن شعار «الدخیل یا ابوالفضل» سینه می زنند. در مرحله بعد طی مراسم سینه زنی آب مشک ها را در داخل طشت می ریزند.
مراسم عزاداری مسلم بن عقیل از دیگر مراسم های معروف و مهم اردبیل است. در استان اردبیل، روز و شب نهم ذی‌الحجه را به عزاداری مسلم بن عقیل اختصاص می دهند. این مراسم در محله دروازه (عالی قاپو) برگزار می شود. برای برگزاری این مراسم، دسته های عزاداری از مساجد و محله های مختلف اردبیل خود را به عالی قاپو می رسانند و در آنجا با خواندن نوحه و سینه زنی سوگ خود را نشان می دهند.
عزاداری تبریزی ها
مردم تبریز هرساله مراسم «شاخسی، واخسی » یا «شاه حسین، وای حسین» را در ایام عزاداری محرم برگزار می کنند. در این مراسم عزاداران زنجیره انسانی تشکیل می دهند و دستانشان را در کنار یکدیگر و پشت کمر هم قرار می دهند، سپس چوب مخصوص در دست دیگر گرفته و آنها از مسیر سر تا پای خود حرکت می دهند. مردم در این مراسم این حرکات را همراه با روضه و نوای «شاه حسین» (ترکی: شاخسی) و «وای حسین» (ترکی: واخسی) انجام می‌دهند و همراه با این نواخوانی عزاداری می کنند. در تبریز خانم ها نیز مراسم های خاص خود را دارند. مثلا مراسم «خاطیر ساخلاماق» به یاد حضرت علی اصغر برگزار می شود. در این مراسم مادران به نوزادان شیرخواره خود لباس سبز می پوشانند و برای حضرت علی اصغر عزاداری می کنند.
عزاداری تهرانی ها
در تهران مراسم های نمادینی با کاروان تعزیه با اسب، برپایی خیمه در روز تاسوعا و خیمه آتش زدن در عصر عاشورا برگزاری می شود. پوشیدن لباس سیاه و نذر شال، پارچه و لباس سیاه از جمله معروف ترین رسم و رسوم تهرانی ها است. پخش غذاها و نوشیدنی های نذری در میان مردم و به خصوص نیازمندان، همچنین نذر سکوت جزو رسوم اصلی مردم تهران است.
عزداری زنجانی ها
اوج عزاداری محرم و صفر در زنجان از شب نهم محرم یعنی شب تاسوعا شروع می شود. محل شروع عزاداری محرم در زنجان، حسینِ و زینبیِ اعظم است که بعد از شروع مراسم جمعیت شروع به حرکت می کنند و به خیابان های اصلی اطراف می روند و در همین حین نوحه خوانی و سینه زنی می کنند. یکی از جذابیت های شورانگیز این عزاداری در زنجان این است که مداحان با لهجه ترکی روضه می خوانند و مردم با سینه زنی مداحان را همراهی می کنند.
عزاداری مازندرانی ها
در ماه محرم، مکان هایی شبیه به ساختمان (سقانفار) در حیاط مساجد ساخته می شود. سقانفار شبیه به تکیه های امروزی است که در ایام عزاداری شربت و چای در آن توزیع می شود. مراسم نخل گردانی روستای نوا (از روستاهای شهرآملِ مازندران) نیز در ایام محرم معروف است. در این مراسم به جای علم امام حسین از نخل خرما (محفظه ای شبیه تابوت) استفاده می کنند؛ نخل گردانی مازندران در اصل تشییع نمادین امام حسین (ع) است. در مازندران عزاداران از روز هفتم محرم آیین علم گردانی را نیز برگزار می کنند. این علم چوبی بوده و پارچه سیاهی به نام پنج تن آل عبا سراسر آن را پوشانده است. در بالای علم نیز یک نشانه شبیه به دست قرار دارد. عزاداری بانوان با بیل نیز یکی از خاص ترین مراسم های مردم مازندران است. در طی این آیین زنان مازندرانی با بیل هایی به خیابان ها می آیند و عزاداری می کنند. فلسفه برگزاری این مراسم برگرفته شده از قوم بنی اسد در کربلا است؛ بعد از واقعه کربلا زنان این قوم با بیل برای دفن کردن شهدا رفتند.
عزاداری فارس ها
چک چکو (سنگ زنی) از جمله آیینی است که در استهبان فارس و بعضی شهرهای دیگر استان فارس برگزار می شود. در این مراسم مردم استهبان در میدان اصلی شهر حلقه می زنند و هماهنگ به صورت دوار حرکت می کنند و دو قطعه سنگ یا چوب را با ریتمی مشخص به یکدیگر می کوبند. در همین حین مرثیه خوان هم نوحه خوانی می کند؛ هنگام مرثیه خوانی عزاداران با اشاره نوحه خوان به جای سینه زدن، سنگ ها را در دودست بالا می برند و در بالای سر، آنها را به هم می زنند و همزمان با ریتم نوحه، خم شده و دوباره سنگ ها را به یکدیگر می زنند، سپس به صورت هماهنگ یک گام به جلو و یک گام به عقب برمی دارند. این آیین قدمتی ۲۰۰ساله دارد و در فهرست میراث معنوی یونسکو ثبت شده است.
عزاداری سمنانی ها
یکی از آیین های عاشورایی شهرستان مجن( در نزدیکی شاهرود و در استان سمنان) چلچلا است. در این شهرستان از شب سوم ماه محرم و هم زمان با غروب آفتاب، در دو تکیه بزرگ مجن آغاز می شود و تا شب دهم محرم ادامه می‌یابد. همزمان با غروب سوم ماه محرم، ابتدا در تکیه کوچک فراشان، تکیه را آب و جارو می کنند و پس از آن فضای تکیه را با جاجیم و چادر شب فرش کرده و چهل پایه چراغ شمعدان را برای برگزاری مراسم در محل می چینند. خادمان در تکیه مقابل و رو به جمعیت حاضر می ایستند و متولی تکیه با لحنی دلنشین دعا می خواند. زنان و دختران نیز از روی پشت بام های پلکانی اطراف تکیه، مراسم را تماشا می کنند. در این آیین پس از ذکر صلوات، بخش هایی از زیارت عاشورا خوانده می شود و سپس برای سلامت و فرج امام زمان (عج) دعا می کنند و حضار با «آمین» پاسخ می گویند. این آیین نیز در فهرست میراث معنوی کشور نیز ثبت شده است.
دیدگاه