برنامه اتمی ایران در دوران قبل از انقلاب اسلامی
برنامه ی اتمی ایران از مهم‌ترین موضوع های سـیاسی و بـین المـللی است که در سال ها و ماه های اخـیر در مـطبوعات و رسـانه‌های جهان بازتاب داشته و مخالفان و موافقان بسیاری یافته است. به درستی روشن نیست چرا درحالی‌که جهان به دلیل پیش‌بینی بحران کمبود انـرژی در آیـنده‌ای نـه چندان دور به افزایش ظرفیت تولید برق اتمی خـود مـی‌اندیشد، باید تا این اندازه درباره ی برنامه ی صلح‌آمیز اتمی ایران اختلاف‌نظر وجود داشته باشد؟
شورای امنیت سازمان ملل متحد و آژانس بین المـللی انـرژی اتـمی زیر نظر آن، در سالهای اخیر نسبت به ماهیت صلح‌آمیز بودن بـرنامه ی اتمی ایران قضاوت هایی کرده‌اند که بیشتری به یک«بازی متسلسل» شباهت دارد تا«کشف و بیان حقیقت».
اکنون پرسش این است کـه چـرا قـدرت های غربی تا این حد نسبت به ماهیت برنامه ی اتمی ایران حساسیت دارنـد و ایـن حساسیت ها از کجا ناشی می‌شود؟
نوشتار حاضر در پی آن است تا با بررسی زمان‌بندی رخدادهایی که در سال های دهه ی 1970 مـیلادی و در دوره ی پیش از انقلاب اسلامی ایران اتفاق افتاد، نشان دهد که سوءظن فعلی نـسبت بـه برنامه ی اتمی ایران به نگاه تاریخی امـریکا نـسبت بـه ماهیت برنامه ی اتمی ایران باز می‌گردد.
سوءظن امـریکا بـه دلیل نگرانی از اندازه و موقعیت جغرافیای سیاسی و اقتصادی، توانایی های ملی، تاریخی و تمدنی ایران و لحـن سـازش‌ناپذیر دولتمردان آن بوده است؛ بـنابراین ظـهور و بروز انـقلاب اسـلامی تـنها با تشدید شائبه ی اقتدار ژئوپولتیک و مـنطقه‌ای ایـران در دنیای نابسامان آینده است که سوءظن تاریخی امریکا را نسبت به برنامه ی اتـمی ایـران بیشتر کرده است.
تـاریخچه ی فـعالیت های اتـمی ایران در دوره ی پیـش از انـقلاب اسلامی
در اینجا بخشی از تـاریخچه ی فـعالیتهای اتمی ایران بررسی می‌شود که با هدف این نوشتار بیشتر ارتباط می‌یابد.
روشن اسـت کـه شروع همکاری های اتمی ایران و امریکا بـه سـال 1957میلادی بـرمی‌گردد، هـنگامی‌که دو کـشور در زمینه ی تولید انرژی صـلح‌آمیز اتمی به عنوان بخشی از برنامه ی امریکایی موسوم به «اتم برای صلح» موافقت‌نامه امضا کردند. در هـمین سـال، مؤسسه ی علوم اتمی که زیر نـظر سـازمان مـعاهده ی مـرکزی مـوسوم به سنتو فـعالیت مـی‌کرد از بغداد به تهران انتقال یافت.
شاه در سال 1959 میلادی دستور داد که یک مرکز تحقیقات اتمی در دانشگاه تـهران ایـجاد شـود. سال بعد او توانست موافقت امریکا را برای دریـافت یـک رآکـتور تـحقیقات اتـمی بـا ظرفیت تولید 5 مگاوات الکتریسیته جهت نصب در دانشگاه تهران به دست آورد. امریکا همچنین تعدادی اتاقک حفاظت‌شده از نظر تشعشع رادیواکتیو برای انجام امور آزمایشگاهی به ایران داد.
در 51 فوریه 1961 رئیس سـتاد مشترک ارتش امریکا پیشنهاد کرد که ساخت سلاحه های اتمی در ایران بخشی از روابط نزدیک امریکا با ایران باشد، اما وزارت امور خارجه ی امریکا بی‌درنگ مخالفت خود را با این پیشنهاد اعلام کرد.
شـاه در سـال 1964 در سفر به امریکا تصمیم گرفت که برنامه ی جاه‌طلبانه‌ای را برای تولید برق اتمی در پیش گیرد.
امریکا در سپتامبر 1967 به میزان 5/545 کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده که 5/545 کیلوگرم آن شامل ایزوتوپ های شکافت‌پذیر بود و 112 کیلوگرم پولتـونیوم کـه حاوی 104 کیلوگرم ایزوتوپ های شکافت‌پذیر بود، برای مصرف و شروع به کار رآکتور تحقیقاتی در اختیار ایران قرار داد.
ایران در اول ژوئیه ی 1968، پیمان NPT را امضا و در 2 فوریه ی 1970 آن را تصویب کـرد. مـوافقت‌نامه ی پادمان ایران و آژانس بین المـللی انـرژی اتمی هم از تاریخ 15 مه 1974 اجر شد.
شاه در مارس 1974 اعلام کرد که تصمیم دارد به زودی 23000 مگاوات الکتریسیه از طریق انرژی اتمی تولید کند و قرار است نخستین رآکـتور در سـال 1978 در بوشهر تکمیل شود.
شـاه در ایـن سال سازمان انرژی اتمی ایران را به ریاست اکبر اعتماد، فیزیکدان تحصیل‌کردهء ایرانی در سوئیس و فرانسه، زیر نظر خود تأسیس کرد. بودجه ی این سازمان برای سال مالی 1975 معادل 30 میلیون دلار تعیین شد کـه در سـال های بعد به یک میلیارد دلار افزایش یافت.
وزارت خارجه ی امریکا در 11 آوریل 1974 در تلگرافی به سفیر خود در تهران اعلام کرد که امریکا آمادگی دارد تا راه های همکاری با ایران را در زمینه ی تولید انرژی اتمی بـررسی کـند؛ به هـمین دلیل رئیس کمیسیون انرژی اتمی امریکا و شماری از متخصصان به تهران سفر کردند. وزیر خارجه ی امریکا پیشنهاد کـرد که همکاری های اتمی، نخستین همکاری کمیسیون مشترک اقتصادی ایران و امریکا در نـظر گـرفته شـود.
در مه 1974،دکتر دیکسی لی ری، رئیس کمیسیون انرژی اتمی، در بازدید خود از تهران پیشنهاد کرد که یک مرکز منطقه‌ای غـنی‌سازی و فـرآوری مجدد سوخت اتمی تأسیس شود. ایران در مارس 1975 ضمن موافقت با این پیشنهاد، درخـواست کـرد کـه این مرکز در خاک ایران واقع شود.
شاه در ژوئن 1974 در ملاقات با مسئولان کیهان بین المللی اعلام کـرد که ایران به زودی، سلاح اتمی خواهد داشت. در همان ماه شاه و اکبر اعتماد، رئیـس سازمان انرژی اتمی ایـران، بـه پاریس سفر کردند و ایران و فرانسه در زمینه ی دریافت پنج رآکتور اتمی با ظرفیت تولید هرکدام 1000 مگاوات الکتریسیته و نیز یک رآکتور تحقیقات اتمی قرارداد بستند.
همچنین امریکا و ایران در همان ماه موافقت‌نامه ی اولیه‌ای را نـهایی کردند که به موجب آن امریکا رآکتور تولید الکتریسیته و سوخت غنی‌سازی‌شده به ایران می‌داد؛ البته هیئت ایرانی که در سال 1975 به کنفرانس خلع سلاح ژنو رفته بودند و خود شاه، ادعای مسلح شدن بـه سـلاح اتمی را رد کردند. شاه در فوریه ی همان سال بار دیگر بر موضوع یاد شده تأکید کرد، اما خاطرنشان ساخت که اگر کشورهای کوچک سلاح اتمی تولید کنند، ایران ممکن است در سیاست خـود تـجدیدنظر کند.
در 20 اکتبر 1974 براساس مدرک مستندی در وزارت خارجه ی امریکا، ایران و امریکا اعلام آمادگی کردند تا درباره ی موافقت‌نامه‌ای مذاکره کنند که به موجب آن فروش رآکتورهای اتمی و سوخت غنی‌سازی‌شده در حد موردنظر شاه بـه ایـران انجام شود. آمریکا به شاه اعلام کرد که از پیشنهاد ایران مبنی بر خرید 25 درصد منافع در یک کارخانه ی تجاری غنی‌سازی سوخت پشتیبانی می‌کند.
ایران در نوامبر 1974 قراردادهایی را امضا کرد تا بـراساس آنـها دو رآکـتور اتمی آب سبک با ظرفیت تـولید 1200 مـگاوات الکـتریسیته از یک شرکت آلمانی برای نصب در بوشهر و دو رآکتور از یک شرکت فرانسوی با ظرفیت تولید 900 مگاوات الکتریسیته برای نصب در بندرعباس خریداری کند. قـرار بـود کـه آلمان و فرانسه سوخت غنی‌سازی شده ی اتمی را برای شـروع بـه کار این نیروگاه ها و نیز برای مصرف ده سال بعد در اختیار ایران قرار دهند.
در ژانـویه ی 1975 هـنری کیسینجر، وزیر خارجه امریکا و هوشنگ انصاری، وزیر امور دارایی ایـران، قرارداد تجاری چند میلیارد دلاری امضا کردند که از خرید هشت رآکتور اتمی به قیمت 6/4 میلارد دلار خبر می‌داد.کمیسیون انـرژی اتـمی امـریکا نیز موافقت کرد تا سوخت اتمی مورد نیاز ایران را برای دو نـیروگاه آب سـبک 1200 مگاواتی تأمین کند و یک موافقت‌نامه ی مقدماتی را برای عرضه ی سوخت شش نیروگاه اتمی دیگر با ظرفیت تـولید 8000 مـگاوات الکـتریسیته امضا کرد. در هر حال، دولت امریکا باید موافقت‌نامه‌های سوخت را تصویب می‌کرد.
ایران و هـند در فـوریه 1975 مـوافقت‌نامه ی همکاری اتمی امضا کردند.
وزارت امور خارجه ی امریکا در 8 فوریه ی 1975 در یادداشت محرمانه‌ای به هنری کیسینجر اطـلاع داد کـه ایـران علاقه‌مند است دست‌کم چهار نیروگاه اتمی دو منظوره برای اهداف نظامی و تولید الکتریسیته و یک کـارخانه ی آب شـیرین‌کن هر یک به قیمت یک میلیارد دلار خریداری کند که این امر می‌تواند به شـرکت های امـریکایی سـپرده شود. در این یادداشت آمده است که شرکت های آلمانی و فرانسوی مناقصه ی مربوط را برنده شده و مـوافقت کـرده‌اند به شرط آنکه پروژه‌ها در معرض دید دولت های دیگر باشد آنها را انجام دهند.
وزارت خـارجه ی امـریکا در 9 مه 1975 در گزارشی توجیهی برای هنری کیسینجر، وزیر خارجه، نوشت که اختلاف اساسی در موافقت‌نامه ی اتمی ایـران و امـریکا در این است که آیا به ایران حق فرآوری مجدد پلوتونیوم داده شود یـا خیر؟ در گـزارش آمـده است که ایران ایده ی مرکز فرآوری چندجانبه ی سوخت اتمی را می‌پسندد اما می‌خواهد که با تـوافق امـریکا سـوخت اتمی مصرف‌شده را مجدد فرآوری کند و برای ایجاد چنین مرکزی صادقانه خواهد کـوشید.
در گـزارش آمده موضع امریکا براساس آنچه رئیس‌جمهور تصویب کرده، این است که خطر اشاعه ی اتمی را از راه الزامی سـاختن تـأسیس یک مرکز چندجانبه ی فرآوری مجدد سوخت پیش از آنکه ایران اجازه یابد تـا سـوخت اتمی عرضه‌شده ی امریکا را مجدد فرآوری کند، مـحدود شـود.
فـرانسه در 13 مه 1977 موافقت کرد که دو نیروگاه اتمی 900 مـگاواتی بـه ارزش دو میلیارد دلار در ایران بسازد. این نیروگاه ها قرار بود در شهر دارخوین و حاشیه ی رود کارون ساخته شـود. فـرانسه اعلام آمادگی کرد که در صـورت کـنار کشیدن امـریکا، هـشت نـیروگاه اتمی دیگر نیز به ارزش 16 میلیارد دلار بـرای ایـران بسازد.
ایران و امریکا در 9 آگوست 1977گفتگوهای خود را درباره پروژه ی همکاری های چند میلیاردی دلاری اتـمی شـروع کردند. ایران اعلام کرد که قـصد ندارد یک مرکز فـرآوری مـجدد سوخت اتمی بنا کند.
خـبرگزاری پارس در 3 اکـتبر 1977 خبر داد که ایران و اتریش درباره ی ذخیره‌سازی زباله‌های اتمی همکاری خواهند کرد.
جیمی کـارتر، رئیـس‌جمهور امریکا و شاه در ژانویه ی 1978، مسائل مـربوط بـه هـمکاری های اتمی خود را حـل کـردند و پذیرفتند که برای رسـیدن بـه توافقی مشخص، ایران پادمان اضافی نسبت به آنچه با آژانس بین المللی انرژی اتـمی امـضا کرده، با امریکا امضا کند و امـریکا هـم در مقابل وضـعیت دولت کـامله الوداد را بـرای فرآوری مجدد سوخت اتـمی به ایران اعطا کند؛ به گونه‌ای که هرگاه ایران اجازه ی فرآوری مجدد سوخت اتمی بـا مـنشأ امریکایی را درخواست کرد، آمریکا تبعیض قـائل نـشود.گـفتگو دربـاره ی چـنین موافقت‌نامه‌ای از سال 1975 شـروع شـد و تا زمان سرنگونی رژیم شاه به نتیجه نرسید.
سفیر امریکا در تهران در 23 آگوست 1978 در جلسه ی سفارت اعلام کـرد کـه کـمیسیون مقررات اتمی امریکا درباره ی موافقت‌نامه ی دوجانبه ی اتـمی ایـران و امـریکا مـوضع 2 بـه 2 دارد و مـمکن است پیش از ارائه ی موافقت‌نامه برای تصویب به کنگره ی امریکا این خبر در ایران حساسیت ایجاد کند. در جلسه ی مزبور اعلام شد که ایران در متن فارسی موافقت‌نامه تغییراتی داده و امیدوار اسـت تا 10 سپتامبر این قرارداد امضا شود.
سفارت امریکا در 17 اکتبر 1978 تلگراف محرمانه‌ای برای وزیر خارجه ی این کشور فرستاد و اعلام کرد که اکنون زمان مناسبی برای نهایی کردن موافقت‌نامه ی اتمی میان ایـران و امـریکا نیست؛ زیرا اوضاع سیاسی در ایران بی‌ثبات است و تجدید سازماندهی دیوان‌سالاری ایران، روند اجرایی قبلی را مختل کرده است.
شاه به سفیر امریکا گفت که تنها نیروگاه های اتمی بوشهر و دارخوین بـه کـار خود ادامه خواهند داد. در تلگراف آمده به دلیل آنکه آمریکا به این زودی فروش اتمی به ایران نخواهد داشت؛ بنابراین برای حل اختلاف در زمینه ی قـرارداد هـمکاری های اتمی دو کشور شتابی وجود نـدارد، بـه ویژه آنکه اکبر اعتماد، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران، استعفا داده و این سازمان زیر نظر وزارت نیرو قرار گرفته است.
امریکا در اواخر دهه ی 1970 اطلاعاتی جاسوسی بـه دسـت آورد مبنی بر اینکه شـاه بـرنامه ی گسترش سلاح های اتمی را مخفیانه طرح‌ریزی کرده است. همچنین براساس گفته‌های اکبر اعتماد، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران، تا اکتبر 1978 پژوهشگران ایرانی در مرکز تحقیقات اتمی تهران در آن دسته از کارهای آزمایشگاهی وارد خـواهند شـد که برای تجدید فرآوری سوخت مصرف‌شده ی اتمی کاربرد داشته باشد.
تجزیه و تحلیل وقایع تاریخی اتمی در دوره پیش از انقلاب اسلامی
نگاهی گذرا به تاریخچه ی تولید انرژی اتمی در ایران چند نکته را به شـرح زیـر برجسته مـی‌کند:
الف) اگرچه شروع همکاری های اتمی ایران و امریکا به نیمه ی دوم دهه ی 1950 میلادی برمی‌گردد، در سال های دهه ی 1970 است که ایران بـه سوی مجهز شدن به انرژی اتمی و استفاده از آن برای تولید برق بـه سـرعت گـام برمی‌دارد.
قراردادهای مهم ایران با کشورهای فرانسه و آلمان در سالهای 1974-1975 طراحی و یکی دو سال پس از آن اجرا شد که رخـداد انـقلاب اسلامی و مشکلات ناشی از آن تکمیل این طرح ها را با مشکل روبه‌رو ساخت.
ب) برخی از رویدادهای اتـمی نـشان مـی‌دهد که دست‌کم در اواخر دوره ی پهلوی و یا در آخرین ماه های حکومت محمد رضا شاه، تمایل ایران بـه ادامه ی طرح های جاه‌طلبانه ی اتمی کم شده است. دلیل این امر می‌تواند فشارهای بـودجه‌ای بر اقتصاد ایران و یـا تـحولات سیاسی - اجتماعی داخل کشور، تجدیدنظر در بودجه ی اتمی، فراموش شدن خاطره ی تلخ آزمایش اتمی هند در سال 1974 و یا فشارها و نشانه‌های دریافت‌شده از خارج از کشور باشد.این یافته‌ها، تحقیق جدیدی را طلب می‌کند؛ زیرا همان‌گونه کـه پیش‌تر گفته شد اکبر اعتماد، رئیس سازمان انرژی اتمی، در اکتبر 1978 استعفا داد و سازمان انرژی اتمی که از آغاز تأسیس زیر نظر مستقیم شاه فعالیت می‌کرد،ربه وزارت نیرو ملحق شد.
پ) امریکا، فرانسه و آلمـان در سـال های دهه ی 1970 برای انعقاد قراردادهای سودآور اتمی با ایران رقابت می‌کردند، اما علاقه ی شخصی و تا حدی ضدامریکایی اکبر اعتماد و گرایشش به فرانسه که قرینه‌های آن در مصاحبه ی منتشرشده ی وی در 1996 دیده می‌شود و نـیز سـختگیری امریکایی‌ها در موظف کردن ایران به چشم‌پوشی از فرآوری مجدد سوخت مصرف‌شده ی اتمی سبب شد که امریکا از بازار جذاب اتمی ایران دور بماند و تا زمان سرنگونی شاه هیچ موافقت‌نامه ی دوجانبه‌ای در زمینه ی اتـمی بـا این کشور نهایی نشود.
ت) تمایل ایران به ساخت سلاح اتمی در کنار دستیابی به انرژی الکتریسیته از طریق اتم، امری است که می‌توان به نفع و یا بر ضد آن شواهدی تـاریخی بـه دسـت آورد. شاه نخست قصد نداشت سـلاح اتـمی تـولید کند، لکن وقوع آزمایش هسته‌ای هند در 18 مه 1974 سبب ناراحتی و رنجش‌خاطر وی و دیگر مسئولان برنامه ی اتمی ایران شد.
در رخدادهای آن سالها و در سخنان شـاه آثـار ایـن ناراحتی به صورت تصمیم عجولانه برای اعلام مـجهز شـدن ایران در آینده‌ای نزدیک به سلاح اتمی به چشم می‌خورد، با این حال می‌توان گفت که در سال های آخر رژیم پهلوی این تـمایل از بـین رفـت و خشم ناشی از انفجار اتمی هند فروکش کرد.
ث) ایران و آمریکا، در زمـینه ی غنی‌سازی اورانیوم و فرآوری مجدد سوخت مصرف شده ی اتمی اختلاف داشتند. دولت ایران در سالهای دهه ی 1970 پیوسته به غنی‌سازی تمایل داشـت، امـا ایـنکه آیا در نظر داشت از غنی‌سازی برای مجهز شدن به سلاح اتمی یـا تـأمین سوخت اتمی بهره ببرد یا این امر نتیجه ی منطقی حرکت به سوی داشتن تکنولوژی اتمی بـود یـا مـوقعیت دولت و مسئولان ایران در آن دوران به گونه‌ای بود که بدون داشتن امکان غنی‌سازی خود را تـحقیرشده و شـکست‌خورده احـساس می‌کردند، هریک از این عوامل ممکن است در پشت رخدادهای اتمی آن سال ها وجود داشته باشد. احـتمال اخـیر نـیز با توجه به حذف شدن برنامه ی غنی‌سازی از محتوای درسی دانشجویان ایرانی بورسیه در دانشگاه MIT امـریکا مـی‌تواند قدرت گیرد.
ج) روشن است که امریکا نسبت به توان غنی‌سازی اتمی ایران حـساس بـوده اسـت. این حساسیت را می‌توان در آرای 2 به 2 کمیسیون انرژی اتمی امریکا درباره ی موافقت‌نامه ی دوجانبه ی اتمی ایران و امـریکا و ضـرورت فرستادن قرارداد مزبور به کنگره ی امریکا برای شصت روز بررسی پیش از تصویب نهایی دیـد.
منبع: واکاوی تاریخی برنامه اتمی ایران - علی بی نیاز - تاریخ روابط خارجی - شماره 34 - بهار 1387
دیدگاه