حمــام حــاج محمدرحیــم یــا حمــام صفــا قزوین را بشناسید
در ادوار نخسـتین اسـامی، احـداث حمـام عمومـی امـری مهـم تلقـی می شـده کـه بـدون کسـب مجـوز از والیـان امکانپذیـر نبـوده اسـت. درآمـد زیـادی کـه از ایـن بناهـا عایـد صاحبـان آن می شـده موجـب شـد کـه گرمابـه داری بـه عنـوان یـک ممـر درآمـد سرشـار از همـان آغـاز مـورد توجـه مسـلمانان قـرار گیـرد.
در طــول دوران اسـلـامی و از جملــه دوره قاجــار بســیاری از خیریــن متمــول، کــه اقــدام بــه احــداث بناهــای عام المنفعــه می کردنــد، حمــام عمومــی نیــز می ســاختند کــه همــه یــا بخشـی از درآمـد آن رقبـه ی اوقـاف ایشـان بـوده اسـت. از جملـه شـهرهای مهـم دوره قاجــار کــه مــی تــوان بــه گونــه ای مســتند ایــن موضــوع را در آن پــی گرفــت ، شــهر قزویـن اسـت . ایـن شـهر بـر سـر دو شـاهراه مهـم واقـع شـده بـود. یکـی شـاهراهی کـه سـواحل دریـای مازنـدران را بـه پایتخـت دوره قاجـار یعنـی تهـران مـی پیوسـت و دیگـری شــاهراهی کــه از ری بــه آذربایجــان مــی رفــت.
قزویــن در دوره قاجـار بـار انـداز ایـران محسـوب مـی شـد و تجـار سرشـناس و متمـول و روحانیـون معتبـری در آن مـی زیسـته انـد. اعتبـار ایـن شـهر در دوره ی قاجـار تـا آن انـدازه بـود کـه حکومـت آن همـواره مطمـع نظـر شـاهزادگان و رجـال ایـن دوره قـرار داشـت و حتـی در زمـان فتحعلیشـاه شـایع شـده بـود کـه حکومـت قصـد دارد پایتخـت را بـه ایـن شـهر منتقـل کنـد.
شــواهد و مســتندات نشــان مــی دهــد کــه شــماری از تجــار، روحانیــون و صاحــب منصبـان سـاکن قزویـن در دوره قاجـار مبـادرت بـه احـداث حمـام عمومـی کـرده بودنـد کـه 25 بـاب آن هـا هنـوز پـا برجاسـت .اسـناد موجـود بیانگـر ایـن نکتـه اسـت کـه بخشـی از درآمـد تعـدادی از ایـن حمامـات صـرف امـور خیریـه میشــده اســت. از جملــه خاندانهــای متمــول، ذینفــوذ و سرشــناس قزویــن، کــه تجـار معتبـری ازمیـان آنهـا برخاسـته بـود، خانـدان امینـی بـود کـه موقوفـات بسـیاری همچـون مسـجد، حسـینیه ، مدرسـه، بیمارسـتان و.... در قزویـن داشـتند.
در زمــره ی ایــن موقوفــات و بناهــای عام المنفعــه حمامــی اســت موســوم بــه حمــام حــاج محمدرحیــم یــا حمــام صفــا کــه هنوز بــا کاربــری حمــام دایــر اســت. وســعت، شـیوه ی معمـاری و آرایه هـای ایـن بنـای ارزشـمند کـه بسـیاری از رجـال دوره قاجـار آن را سـتوده انـد ، مبیـن ایـن امـر اسـت کـه گویـا بانـی قصـد داشـته ضمـن سـاختن بنایـی عام المنفعـه و درآمـد زایـی بـرای موقوفاتـی کـه ایـن حمـام بـه آنهـا وقـف شـده اسـت، تـوان اقتصـادی و منزلـت اجتماعـی خـود را نیـز بـه نمایـش بگـذارد؛ موضوعـی کـه بـه نظــر می رســد معمــار بنــا آن را دریافتــه و بخوبــی از عهــده طراحــی و ســاخت حمامــی شایسـته جایـگاه اقتصـادی و اجتماعـی بانـی و در شـان حضـور و اسـتحمام اعیـان واشـراف ، برآمـده اسـت .همچنیـن بـه نظـر مـی رسـد احـداث ایـن حمـام و وقـف نیمـی از در آمـد آن بـه اولاد ذکـور دودمـان امینـی نسـل بعـد نسـل ، پشـتوانه ای بـرای حضـور دائم مـردان ایـن خانـدان در اجتمـاع و نیـز یـک دور اندیشـی اقتصـادی بـوده اسـت.
مسـاحت حمام هـای دوقلـوی حـاج محمدرحیـم، کـه بـه اسـتناد متـن کتیبـه اش بـه نـام صفـا نیـز اشـتهار یافـت، در حـال حاضـر حـدود 1000 متـر مربـع و مشـتمل بـر دو حمـام اســت: یکــی كوچك‌تــر و دیگــری بزرگتــر. حمــام كوچك‌تــر زنانــه و حمــام بزرگتــر مردانه.
حمــام حــاج محمدرحیــم یکــی از حماماتــی اســت کــه جایگاهــی ممتــاز در میــان حمام هــای عمومــی شــهر قزویــن در دوره ی قاجــار داشــته اســت. ویژگی هــای معمــاری و تزئینــات بــه کار رفتــه در ایــن حمــام در ســایر حمام هــای قدیمــی موجــود در قزویــن دیـده نمی شـود، به گونـه ای کـه دولتمـردان قاجـار، کـه گذرشـان بـه ایـن حمـام افتـاده، جملگــی لــب بــه تحســین آن گشــوده اند. باتوجــه بــه نقــش تمام قــد ســربازان قاجــاری مسـلح، کـه در دو سـوی ورودی حمـام مردانـه حجـاری شـده اسـت، و بـه نظـر می رسـد تقلیــدی از حجاری هــا و کاشــی های دوره ی هخامنشــی باشــد کــه تصویــر ســربازان مســلح بــر آنهــا نقــش بســته، ســتون های مرمریــن کــه ســقف بینــه و گرمخانــه بــر آنهـا اسـتوار اسـت و بـه نوعـی تداعی کننـده ی تالارهای سـتوندار اسـت و همچنیـن سـنگاب های مرمریـن پیرامـون حـوض مرکـز بینـه، کـه بـر دوش شـیرهای غـران قـرار داشـته، احتمـالاً معمـار بنـا نگاهـی بـه معمـاری باسـتانی ایـران داشـته اسـت و بانـی گویـا درصــدد بــوده کــه حمامــی در شــأن اشــراف و بــزرگان، کــه خــود نیــز از زمــره ی آنــان بـوده، بنـا کنـد. امـری کـه بـه نظـر می رسـد در آن توفیـق داشـته اسـت و رجـال و دولتمـردان قاجـار و از جملـه شـخص ناصرالدیـن شـاه بارها بــه ایــن حمــام رفته انــد.
شــواهد تاریخــی نشــان می دهــد کــه حمــام حــاج محمدرحیــم کـه نمـادی از تمکـن و تشـخص خانـدان متمـول و متنفـذ امینـی بـود و امـکان حضـور دائمـی آنـان را در اذهـان اجتمـاع فراهـم مـی آورد ، محلـی بـرای گردهمایـی مـردان ایـن خاندان و ملاقات هـای غیررسـمی آنـان بـا رجـال و درباریـان قاجـاری بـوده اسـت. وقـف ایـن حمـام نفیـس کـه آن را حبـس و از هرگونـه تعـرض و تعـدی بـه دور مـی داشـت را مــی تــوان یــک مــآل اندیشــی اقتصــادی در صــورت بــروز هرگونــه بحــران مالــی و سیاسـی در خانـواده نیـز بـه حسـاب آورد.
منبع: حمام حاج محمدرحیم قزوین و جایگاه آن در میان حمامهای عمومی این شهر در دوره ی قاجار - دکتر پریوش اکبری
دیدگاه