مهاتما گاندی یکی از معدود انسان‌هایی بود که هم نظریه‌پرداز رواداری بود و هم در عمل آن را به کار می‌بست. گاندی قبلا معتقد بود که رواداری نه تنها یکی از راه‌حل‌های قرن خود، بلکه راه‌حلی برای قرن‌های آینده است. به همین مناسبت است که افکار گاندی درباره رواداری و عدم خشونت از محدوده تاریخ هند نوین فراتر می‌رود، هرچند که در بدو امر، استقلال هند و آینده آن به نوعی مدنظر بود. سخنی پیش‌پا افتاده نیست بگوییم که اگر گاندی هندی نمی‌بود، هرگز گاندی نمی‌شد. این نکته مورد تصدیق است که اندیشه رواداری گاندی، ریشه در فرهنگ هند دارد.
مهاتما گاندی و اندیشه رواداری
گاندی، از ابتدا با آگاهی قوی، فرهنگ هند و نکات قوت و ضعف آن را مورد ارزیابی قرار داد و برای بسط اندیشه رواداری و عدم خشونت خود به جست‌وجوی نقطه‌های اتکایی و دیگر فرهنگ‌ها پرداخت. در بیان شخصیت‌هایی که بر او تاثیر چشمگیر داشته‌اند البته لئو تولستوی مقام نخست را احراز کرده است.
مکاتبات آن دو با نخستین نامه گاندی به تولستوی در تاریخ اول اکتبر 1909، پس از خواندن کتاب «قلمروی خدا در ماست»، آغاز شد و تا مرگ تولستوی ادامه یافت؛ و در آن مکاتبات پیرامون دو مساله مهم عدم خشونت و عشق به تبادل نظر پرداختند.
اندیشه عشق، در حکم یکی از اصول بنیادین دین حضرت مسیح و فلسفه تولستوی، محور مرکزی اندیشه رواداری گاندی گردید. این تاثیر می‌بایست گاندی را یاری دهد تا اندیشه خدا ـ‌حقیقت خود را بهتر تنظیم کند.
گاندی از ما می‌خواهد که همان‌قدر که برای اعتقادات خود حرمت قایل‌ایم، بر اعتقادات دیگری نیز حرمت نهیم، زیرا بدون این آزاداندیشی، نمی‌توان جویای حقیقت بود. از آنجا که هنوز در جست‌وجوی حقیقت‌ایم، پس هنوز آن را به صورت کامل نیافته ایم و باید از معایب اعتقادات خود آگاه باشیم. بدین‌ترتیب، در عین حال که به اعتقادات دیگری احترام می‌گذاریم، نباید در اعتقادات خود سست و بی‌تفاوت باشیم.
رفتار روادارانه گاندی نسبت به مسیحیت، یهودیت و اسلام به هیچ روی مانع از آن نبود که به تعالیم آیین هندو پای‌بند نباشد.
در 20 اکتبر 1927، در مقاله‌ای در نشریه «هند‌جوان» می‌نویسد: «...بنا بر تجربه شخصی من، دین هندو روادارترین و شکیباترین دین‌هاست، یک دین انحصاری نیست و به کسانی که بدان ایمان دارند امکان می‌دهد که نه تنها دیگر ادیان را حرمت نهند، بلکه محاسنی را که در دیگر اعتقادات وجود دارد، برگیرند و تحسین کنند. عدم خشونت در همه ادیان وجود دارد، اما بهترین شکل بیان و بهره‌گیری از آن در دین هندو یافت می‌شود.»
پیامدهای رواداری در فلسفه عملی مهاتما گاندی
به طور کلی، مهاتما گاندی به عنوان یکی از بزرگترین رهبران غیرخشونت‌آمیز در تاریخ شناخته می‌شود و فلسفه عملی او بر پایه اصول و ارزش‌هایی نظیر رواداری و عدم خشونت بنا شده است. پیامدهای رواداری در فلسفه عملی مهاتما گاندی شامل موارد زیر می‌شود:
عدم خشونت و رواداری
یکی از پیامدهای اساسی رواداری در فلسفه مهاتما گاندی، عدم خشونت است. او با ایجاد روحیه عدم خشونت، به جنبش‌های صلح‌آمیز و حقوق بشری کمک می‌نمود. او با تأکید بر استفاده از ابزارهای غیرخشونت‌آمیز مانند اعتصاب‌ها، ستیزه‌جویی صلح‌آمیز و تجربه‌ی خود در مقابله با خشونت، نشان داد که راه حل‌های مسالمت‌آمیز وجود دارد و خشونت نه تنها مشکلات را حل نمی‌کند بلکه آن‌ها را تشدید می‌کند.
تغییر اجتماعی در مسیر رواداری
روحیه رواداری و عدم خشونت در فلسفه مهاتما گاندی بر تغییر اجتماعی به روش‌های غیرخشونت‌آمیز تاکید دارد. او با تشویق به تحمل، تعلیم و تربیت، توسعه ذهنی و انسانیت برخی از پیامدهای رواداری را در جامعه بوجود می‌آورد. او معتقد بود که تغییر اجتماعی باید از درون آغاز شود و با تغییر خود و تمرکز بر ارزش‌های روحانی و اخلاقی، می‌توان به جامعه‌های بهتر و عادلانه‌تر دست یافت.
حقوق بشر و برابری
مهاتما گاندی بر ارزش برابری و حقوق بشر تأکید داشت و معتقد بود که همه افراد، بدون توجه به نژاد، جنسیت، دین یا طبقه اجتماعی، حقوق یکسانی دارند.
او با روش‌های غیرخشونت‌آمیز مانند اعتصاب‌ها، برای بدست آوردن حقوق و برابری برای همه مبارزه می‌کرد. این پیامد رواداری، توجه به نیازهای اجتماعی و انسانی و تحقق عدالت اجتماعی را به همراه داشت.
اعتقاد به قدرت صلح
مهاتما گاندی به قدرت صلح و نیروی غیرخشونت‌آمیز ایمان داشت. او معتقد بود که با استفاده از اعتقادات، ارزش‌ها و اصول غیرخشونت آمیز، می‌توان تغییرات اجتماعی و سیاسی قدرتمندی را به وجود آورد. این پیامد رواداری، به ترویج صلح، حل اختلافات بدون خشونت و تحقق تعامل و همکاری میان افراد و جوامع کمک می‌کند.
گاندی به ما می‌گوید که انسان می‌تواند با پرورش رواداری در خود نسبت به دیگر باورها، اعتقادات خود را کمال بخشد: «رواداری به ما توان نفوذی معنوی را می‌دهد که همان قدر از تعصب به دور است که قطب شمال از قطب جنوب.»
گاندی به عنوان یکی از پیروان دین هندو تا آنجا که می‌توانست با مسلمانان معاشر شد وحتی تا آنجا پیش رفت که ازدیگر پیروان دین هندو خواست که زبان اردو را فراگیرند تا بهتر بتوانند با مسلمانان هند ارتباط برقرار کنند.
بنابراین محور مرکزی فرهنگ رواداری گاندی، عملکرد خشونت‌پرهیزانه او طی نبردهای خونین هندوان و مسلمانان است.
در 30 ژوئن 1948، گاندی تازه یک دوره دیگر روزه‌داری را به منظور بهبود بخشیدن رفتار هندوان با مسلمانان به پایان رسانده بود که به دست یک جوان متعصب هندو که سخنان مهاتما را برای آینده هند خطرناک می‌دانست به قتل رسید.
گاندی پیش از مرگ، مجال یافت بر قاتلش بنگرد و به نام رام توسل جوید، همچنین قاتلش را با اندیشه رواداری تشرف بخشد. حقیقت گاندی و همه امید ما به فردای بهتر در این واپسین حرکت گاندی جای دارد. از زمان سقراط و حضرت مسیح، بی‌شک عدم خشونت مدافعی برجسته‌تر از گاندی نداشته است.
با توجه به اینکه تنها معدودی چون او بوده‌اند، گاندی یکی از کسانی است که در رهایی ما از بار خشونت سهم بسیار عمده‌ای دارد. برای جهان ما که در آن خشونت امری فراگیر است، تعالیم گاندی همواره ارزشمند است.
دفاع از بشریت در برابر تمایل وی به نابودی: این است پیام راستین آن کسی که رابیند رانات تاگور، شاعر هندی، او را مهاتما «روح بزرگ» لقب داد.
دیدگاه