زندگی خیام نیشابوری | فلسفه خیام نیشابوری | دستاوردهای علمی و ادبی خیام نیشابوری

امام غیاث‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری از حکما و ریاضیدانان و شاعران بزرگ اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم است.

زندگی خیام نیشابوری

خیام نیشابوری، ستاره شناس، فیلسوف، ریاضی دان و شاعر دوره ی سلجوقیان است که به خاطر مقام علمی بالایی که داشته به او لقب «حجه الحق» داده بودند، اما بیشتر شهرت و آوازه ی او به خاطر جایگاه ادبی و رباعیاتش می باشد که به چندین زبان زنده ی دنیا ترجمه شده و در اروپا شهرت فراوانی به دست آورده است.

سال ولادت حکیم عمر خیام دقیقاً مشخص نیست اما وی را زاده  ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ در نیشابور دیده به جهان گشود.

خیام قدی بلند و سری بزرگ داشته است. کم حرف و گوشه گیر بوده اما چنان حافظه ای داشته که کتابی مفصل را در اصفهان خوانده و در نیشابور تمام آن را از حفظ نوشته است. همچنین خیام هیچ کدام از دانشمندان زمان خود جز ابن سینا را قبول نداشت و در رساله هایش از او به عنوان معلم من یاد کرده است.

به این علت به او خیام می‌گفتند که پدرش به شغل خیمه دوزی مشغول بوده است.

در سنین میانسالی اصول فقه را نزد امام موفق نیشابوری آموزش دید و پس از آن فلسفه، حدیث، تفسیر، حکمت و ستاره شناسی را به خوبی یاد گرفت. بعضی ها در مورد ایشان این گونه نوشته اند که خیام فلسفه را مستقیما از زبان یونانی آموخته بود.

حدود سال ۴۴۹ هجری قمری زیر نظر و به سرپرستی ابوطاهر که قاضی القضات سمرقند بود، یک کتاب به زبان عربی در مورد معادله های درجه سوم نوشت و نام آن را «رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله» گذاشت، و از آن جایی که با خواجه نظام الملک طوسی رابطه ای صمیمی و نزدیک داشت، این کتاب را به ایشان تقدیم نمود.

پس از گذشت این دوران حکیم عمر خیام نیشابوری توسط پادشاه جلال الدین ملک شاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک به اصفهان دعوت شد تا مسئولیت و سرپرستی رصدخانه ی اصفهان را بر عهده بگیرد. زمان اقامت ایشان در اصفهان هجده سال طول کشید.

با مدیریت خیام زیج ملکشاهی یا همان سالنامه آماده شد و طرح سر و سامان دادن به گاه شمار را تنظیم کرد. وی گاه شمار جلالی یا همان تقویم جلالی را که به نام جلال الدین ملک شاه معروف است دسته بندی کرد، اما پس از مرگ ملک شاه این گاه شماری به کار گرفته نشد.

در این زمان عمر خیام به عنوان ستاره شناس در دربار مشغول خدمت بود، اگرچه خودش به ستاره شناسی اعتقاد زیادی نداشت، توانست مهم ترین و تاثیرگذارترین اثر ریاضی خود را به نام «رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس» تالیف کرد و در آن به شرح خطوط موازی و نظریه ی نسبت ها پرداخت.

همچنین گفته شده هنگامی که سلطان سنجر، پسر ملک شاه در کودکی دچار بیماری آبله شده بود، خیام او را درمان کرده و از چنگال این بیماری نجات داده بود.

ولی پس از مرگ ملک شاه و کشته شدن نظام الملک وزیر دربار، خیام مورد بی مهری های زیادی قرار گرفت، به گونه ای که کمک مالی به رصدخانه زیج قطع شد. پس از سال ۴۷۹ هجری قمری، خیام تصمیم گرفت اصفهان را ترک کند و به مرو که به عنوان پایتخت جدید سلجوقیان انتخاب شده بود برود.

کتاب های «میزان الحکم» و «قسطاس المستقیم» را احتمالا در همان جا تالیف کرد. و کتاب «مشکلات الحساب» را نیز احتمالا در همین سال ها به رشته ی تحریر در آورده است. غلامحسین مراقبی پژوهشگر و محقق در زمینه ی تاریخ ایران در مورد حکیم عمر خیام نیشابوری گفته که ایشان در طول زندگی خود هرگز ازدواج نکرده و همسری نداشته است.

فلسفه خیام نیشابوری

رباعیات خیام علاوه بر جنبه ادبی، تنها اثر به جای مانده از اوست که حاوی نکته ها و گزین گویه های فلسفی است. خیام فیلسوف ناشناخته ترین بعد فرهنگی اوست، او خود دراین باره می گوید:

دشمن به غلط گفت که من فلسفیم

ایزد داند که آنچه او گفت نیم

لیکن چو در این غم آشیان آمده ام

آخر کم از اینک، بدانم که کیم

اما از سوی دیگر عروضی سمرقندی شاگرد او، ابوالحسن بیهقی از نزدیکان به زمان از و شهرورزی او را فیلسوف نامیده اند; ولی اگر شرط یک فرد برای فیلسوف بودن داشتن مکتوباتی همراه و هم جهت برای شرح یک جهان بینی و قدم زدن در چارچوب مبانی منسجم اندیشه ای نوین و البته مفید برای اجتماع الزامی نباشد، آنگاه هر موجودی خود فلسفه است. البته اگر باور داشته باشیم که او مطالعات فلسفی داشته است علت به جای نماندن اثری فلسفی از او می تواند چند دلیل داشته باشد.

۱) بیهقی و گروهی دیگر از مترجمان خیام نوشته اند: "خیام در تصنیف و تعلیم بخل می ورزد" که البته این نگرش تا حدی نگاهی خصمانه به موضوع است. تعداد کم آثار به جا مانده از خیام، در قطر هایی نازک پی به بی توجهی او به امر نگارش می بریم. او تا حرفی تازه نمی داشت چیزی نمی نوشت.

۲) ترس از تکفیر محکوم شدن به زندقه یا الحاد که از او انسانی محافظه کار می سازد. گو آنکه تا یک قرن بعد از مرگش کسی از شعر های او خبر نداشت. حتی عده ای بر این باورند که با روحیاتش سفر حجی که رفت حکم سرپوش بر این شایعات بود.

۳) از بین رفتن اثر به دلیل مخفی نگاه داشتنشان.

اما تمام این ها می تواند پنداری بیش نباشد. در پایین مختصری از جهان بینی و باور های موجود در لابه لای اشعارش را با رباعی وابسته به آن می آورم:

۱) خدا باوری: او خدایی مهربان را که خیر محض است، باور دارد.

گفتی که تو را عذاب خواهم فرمود

هرگز من از این خبر هراسم نفزود

جایی که تویی عذاب نبود آنجا

و آنجا که تو نیستی کجا خواهی بود

۲) جبر

من می خورم و هر که چو من اهل بود

می خوردن من به نزد وی سهل بود

می خوردن من حق ز ازل می دانست

گر می نخورم علم خدا جهل بود

۳) اپیکوریسم: لذت گرایی عقلانی همانسان که اندیشه اپیکور با بی قیدی اخلاقی یکسان تعبیر شد; امثال نجم الدین رازی، خیام را نیز به عدم اعتقاد به اخلاق محکوم کرده اند، اما صحبت از لذتی عقلانی است، بدون رنج پس از اتمامش و ضمنا با در نظر گرفتن زندگی پربارش باور بی قیدی خیام در لذت عجیب می نماید.

چون می گذرد عمر چه شیرین و چه تلخ

پیمانه چو پر شود چه بغداد و چه بلخ

می نوش که بعد از من و تو ماه بسی

از سلخ به غزه آید از غزه به سلخ

۴) بودیسم: بدبینی و دنیاگریزی دو مفهوم کلیدی در مکتب بوداست.

چون حاصل آدمی در این شورستان

جز خوردن غصه نیست یا کندن جان

خرم دل آنکه از جهان بیرون شد

آسوده کسی که خود نیامد به جهان

و چرخه سامپسارا یا کارمن، چرخه تناسخ و حیات:

هر سبزه که بر کنار رودی رسته است

گویی ز لب فرشته خویی رسته است

۵) نمی دانم گرایی: او به نوعی ضعف بشر در قبال درک جوهر و پدیده های فرااندیشه ای در تقابل با اتفاقات و نگاهی نادیده انگارانه به احتمالات فرا ماده ای باور دارد.

قومی متفکرند اندر ره دین

جمعی متحیرند در شک و یقین

ناگاه منادی در آید زکمین

کای بی خبران راه نه آن است و نه این

دستاوردهای علمی و ادبی خیام نیشابوری

ریاضیات و ستاره شناسی

خیام نخستین کسی است که به تحقیق منظم علمی در معادله های درجه اول، دوم و سوم پرداخته و آن ها را به صورت تحسین آوری طبقه بندی نموده است. کتاب وی در مورد علم جبر که شامل این تحقیقات است، نشان دهنده ی فکر منظم علمی او می باشد و یکی از برجسته ترین آثار قرون وسطایی در این علم می باشد.

یکی از برجسته‌ترین کارهای وی را می‌توان اصلاح گاهشماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام‌الملک، که در دورهٔ سلطنت ملک‌شاه سلجوقی بود، دانست.

حکیم خیام نیشابوری در زمینه ی ستاره شناسی و ریاضی دانی کتاب ها و پژوهش های مهمی از خود بر جای گذاشته است. که از جمله آن ها می توان به کتاب زیر اشاره کرد:

رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله، که در آن بیشتر از جبر هندسی برای حل معادلات درجه سوم استفاده می کند. برگن معتقد است هرکسی که ترجمه ی انگلیسی جبر خیام را به دفعات بخواند، متوجه استدلالات روشن خیام خواهد شد و از نکات خیلی جالبی در مورد تاریخ انواع گوناگون معادلات اطلاع پیدا خواهد کرد.

فهرست کوتاهی از اکتشافات ریاضی خیام

- تحقیق منظم علمی در طبقه بندی و حل معادلات درجه اول و دوم و بعضی از معادلات درجه سوم و چهارم به نحوی که در آن دوران بی سابقه بوده است.
- پژوهش در اصل توازی اقلیدس و تکمیل پاره ای از کاستیهای آن
- پژوهش در تعیین ضرایب دوجمله ای و کاربرد آن در تعیین ریشه تقریبی اعداد
- پژوهش در برابر نسبتهای کسری
- شناسایی نسبت ترکیب آلیاژی از دو فلز (طلا و نقره)

خیام شهرت جهانی بسیار زیادی دارد. نخستین نسخه خطی عربی کتاب جبر و مقاله خیام به سال 1764 در هلند کشف شد. شهرت عمر خیام در میام مردم اروپا و آمریکا، بیش تر مرهون ترجمه رباعیات معدود اوست که سرشار از زیبایی و تفکر بنیادی حکیمانه و شاعرانه است.

موسیقی و ادبیات

حکیم عمر خیام در دوران زندگی خود به واکاوی ریاضی موسیقی نیز همت گماشته و در کتاب «القول علی اجناس التی بالاربعاء» مسئله ی تقسیم یک چهارم را به سه فاصله ی مربوط به مایه های بی نیم پرده، با نیم پرده ی بالارونده و یک چهارم پرده توضیح می دهد.

عمرخیام تمام زندگی خود را به عنوان فیلسوف و ریاضیدانی مشهور پشت سر گذاشت، در صورتی که حتی شاعران هم دوره اش مانند ابوالحسن بیهقی و نظامی عروضی از اشعار و رباعیاتی که اکنون باعث شهرت و افتخار او شده است، اطلاعی نداشتند.

تعداد رباعیات خیام ۵۷ تا می باشد که به کمک آن ها می توان تا حد زیادی به زبان شاعری و روش فلسفی او پی برد. زبان خیام نیشابوری در شعر بسیار ساده، طبیعی و بی آلایش است و در شاعری پیرو کسی نمی باشد. مشخص است که هدف این حکیم بزرگوار از سرودن این رباعیات شاعری نبوده است بلکه بیشتر به خاطر داشتن ذوق شاعری بینش های فلسفی خود را در قالب شعر بیان می کرده است.

خیام کسی است که با کمترین تعداد شعر توانسته بیشترین شهرت را در جهان داشته باشد، این که کسی بتواند با این تعداد، جایی در جهان برای خود پیدا کند، بسیار خاص است چرا که رباعیات خیام شعر نیست؛ بینش، فلسفه، تفکر و اندیشه است.

رباعیات خیام به چند دسته ی کلی تقسیم می شود که شامل راز آفرینش، از ازل نوشته، درد زندگی، گردش دوران، دم را دریابیم، ذرات گردنده و هرچه بادا باد می باشد.

مرگ و آرامگاه عمر خیام

مورخان زمان مرگ خیام نیشابوری را در حدود سال های ۵۱۷ تا ۵۲۰ هجری قمری در زادگاه خود نیشابور می دانند. گروهی از تذکره نویسان هم تاریخ فوت او را سال ۵۱۶ هجری قمری نوشته اند.

اما سرانجام پس از انجام تحقیق ها و بررسی های لازم، تاریخ دقیق مرگ خیام نیشابوری را سال ۵۱۷ هجری قمری اعلام کرده اند. آرامگاه ایشان در حال حاضر در شهر نیشابور قرار دارد، در باغی که آرامگاه امامزاده محروق (ع) واقع شده است.