طاق بستان | معنی طاق بستان | تاریخچه طاق بستان | بخش‌های مختلف طاق بستان

طاق‌بستان(به کردی کرمانشاهی «تاق وه سان» به معنی طاق و سنگ) که به مرور زمان توسط زبان و لهجه‌های متفاوت به (تاق اوسان، تاق وه سان و طاق بستان) تغییر کرده، مجموعه‌ای از سنگ نگاره‌ها و سنگ نوشته‌های دورهٔ ساسانی است که در کردستان ایران شمال غربی شهرکرمانشاه و در غرب ایران واقع شده است.

طاق بستان

محوطه تاريخی طاق بستان در دامنه كوهی به همين نام در شمال شرقی حاشيه كنونی شهر كرمانشاه واقع شده است.

طاق بستان در گذشته نام روستایی در ۹ کیلومتری شهر کرمانشاه بود. با گذر زمان و توسعه شهری، این روستا در محدوده شهری قرار گرفت و به یکی از محله‌های این شهر تبدیل شد که در حال حاضر در شمال شرقی کرمانشاه قرار دارد. این مجموعه نقوش بر دامنه کوه و در کنار دریاچه‌ای قرار دارد که به دریاچه طاق بستان شناخته می‌شود. در گذشته این محل با آب و هوای مطبوع و طبیعتی که داشته، مکانی برای تفریح و شکار شاهان ساسانی بوده است و نقش‌های حجاری شده نیز نشان‌دهنده این موضوع است.

طاق بستان، یک یادگار تاریخی از زمانهای گذشته و از دوران ساسانیان که در قرن سوم میلادی ساخته شده، است.  در طاق بستان می توان سنگ نگاره هایی که نشان دهنده ی تاج گذاری خسرو پرویز و اردشیر دوم و شاهپور دوم و سوم است را دید. سنگ نبشته ها هم که بخش دیدنی دیگری از این بنای تاریخی است.

معنی طاق بستان

سیاحان، مورخان و جغرافی‌نويسان دوره اسلامی، از اين محوطه با نام‌های متفاوتی ياد کرده‌اند. ابن فقیه و ابن رسته اين مکان را «شبديز»، ياقوت حموی آن را «قصر شیرين»، حمدالله مستوفی «طاق بسطام» و برخی ديگر آن را «طاق بهستون»، «طاق بیستون» و «تخت بستان» نامیده‌اند. مردمان محلی نیز اين محوطه را با نام «طاق وُسان» و «طاق بُسان» می‌شناسند.

امروز نیز این مجموعه نقش برجسته با نام طاق بستان شناخته می‌شود که در گویش کرمانشاهی یا کردی کرمانشاهی، «تاق وه سان»، تلفظ می‌شود. در واقع «تاق» به‌معنای «طاق» و «وه» به‌معنای« از» و «سان» به‌معنای «سنگ» است. بنابراین طاق بستان یعنی طاقی از سنگ است. تاق نیز واژه‌ای فارسی و طاق معرب آن است؛ بنابراین نوشتن آن به‌صورت تاق درست‌تر است.

تاریخچه طاق بستان

طاق بستان بخشی از کوه بیستون از رشته‌کوه زاگرس است. شهرت طاق بستان به خاطر سنگ نگاره‌ها و کنده‌کاری‌هاییست که در دل کوه انجام شده. از آنجایی که طاق بستان در منطقه‌ای حاصلخیز با چشمه‌ها و دشت‌های سر سبز واقع شده، بیشتر مورد توجه شاهان ساسانی قرار گرفت. طاق بستان در مسیر جاده ابریشم قرار دارد و همین دلیل دیگری بود تا شاهان ساسانی به این منطقه علاقمند شوند.

تا قبل از قرن چهارم میلادی اکثر ساخت و سازهای ساسانی در ایالت فارس انجام می‌شد اما از زمان اردشیر دوم به سمت کرمانشاه و طاق بستان معطوف شد. ارزش سنگ‌نگاره‌های طاق بستان فقط مربوط به قدمت تاریخی آن که به زمان ساسانیان برمی‌گردد، نیست بلکه جزییات معماری این بنا در ساخت طاق‌ها و تفکر مهندسان آن زمان در انتخاب منطقه طاق بستان برای پیاده‌سازی این اثر و همینطور سبکی که حجاری در دل این کوه انجام شده و نقش‌های کنده شده در دل کوه که تا امروز از گزند تخریب طبیعی دور مانده همگی از شگفتی‌های طاق بستان هستند.

روش و ابزارهای حفاری و پرداخت سنگ آهک برای ماندگارسازی بیشتر در طاق بستان ‏قابل تامل است. تمامی علوم از زمین‌شناسی، مکانیک و مهندسی سنگ، هوازدگی و هیدرولوژی و ترمومکانیک تا مکانیک علومی و معماری در ساخت طاق بستان اثر گذار بوده‌اند.

از دیگر دلایل اهمیت طاق بستان این است که سنگ نگاره شکارگاه سلطنتی طاق بستان اولین تابلوی سنگی با رعایت قواعد و اصول نقاشی در جهان است؛ در حجاری خسرو سوار بر شبدیز اینطور بنظر می‌آید که اثر از روی نقاشی، نقش شده. بخش دیگری از طاق بزرگ صحنه شکار گراز زا خواهید دید که از نظر حرکت و نمایش از جمله شاهکارهای هنر سنگ‌نگاری است؛ در سبک هنری نزدیک به سبک نقاشی بر روی دیوار است.

پادشاهان ساسانی، پیرامون مجموعه‌ تاریخی تخت جمشید را اولین مکان انتخابی برای تراشیدن تندیس‌های دوران حکومت خود، در نظر گرفته‌اند. ولی پس از پادشاهی اردشیردوم (پادشاه ساسانیان در سال‌های ۳۷۹ تا ۳۸۳ میلادی)، به دستور وی و بعد از رسیدن به پادشاهی، طاق بستان از میان سایر مناطق ایران برگزیده شده و این محل را بهترین مکان برای ایجاد سنگ‌نوشته‌های سلطنت خود برشمرد.

شاید بتوان مهم‌ترین دلیل این امر را موقعیت جغرافیایی آن که در بین راه جاده‌ی ابریشم (شاه‌راه مهم بازرگانی در قاره‌ی آسیا که غرب، شرق و جنوب آسیا را به یکدیگر و شرق قاره‌ی اروپا را به شمال قاره‌ آفریقا پیوند داده است) قرار گرفته و از طبیعت بکر و زیبایی برخوردار است، بیان کرد. چشمه‌ای زیبا و چشم‌نواز در این منطقه به چشم می‌خورد که از آبی گوارا و مطبوع برخوردار بوده و زیبایی دوچندانی به محیط اطراف خود بخشیده است.  البته در این محوطه بناهای دیگری بوده است که اکنون دیگر وجود ندارند. در این، محل بقایای پلی در سمت شرقی نقش برجسته اردشیر دیده می‌شود. سنگ‌نگاره‌ای نیز در سال‌های اخیر در بالای چشمه طاق‌ بستان کشف شده است.

نظرات متعددی در مورد تاریخچه‌ این مجموعه‌ باشکوه تاریخی وجود دارد که هرکدام در نوع خود جالب و شنیدنی است؛ در کتاب مسعودی اشاره شده، حجاری‌های صورت گرفته در طاق‌ بستان را یکی از شگفت‌انگیزترین آثار تاریخ معرفی کرده و بر این باور است که این منطقه از کشور، حدود ۱۳ قرن پیش، به‌عنوان باغ‌‌های پادشاهان ساسانی استفاده می‌شد.

آرتور کریستنسن نیز، مجموعه‌ طاق‌ بستان را زیارتگاه آناهیتا برشمرده و معتقد است که اولین پادشاهان ساسانی، تا نرسی (نوه‌ی یزدگرد سوم و از پادشاهان ساسانی) تصاویر خود را در صخره‌ها و سنگ‌های عظیم اطراف مجموعه‌ی تخت جمشید، حکاکی کرده‌اند. برخی از باستان‌شناسان و مورخان، قدمت این مجموعه را‌ که متشکل از چندین سنگ‌نوشته (کتیبه‌های سنگی) است، به دوران حکومت پادشاهان ساسانی که به قرن سوم میلاد باز می‌گردد، تخمین زده‌اند.

در طاق بزرگ آثاری از زنان موسیقی‌دان دیده می‌شود که مشغول نواختن چنگ و سازهای بادی هستند. در قسمتی دیگری از طاق بزرگ صحنهٔ شکار گراز به چشم می‌خورد که از نظر حرکت و نمایش از جمله شاهکارهای هنر سنگ‌نگاری به شمار می‌رود که در سبک هنری نزدیک به سبک نقاشی بر روی دیوار است.

اهمیت طاق بستان

طاق بستان از جمله جاهای دیدنی استان کرمانشاه است که به‌لحاظ هنری و تاریخی از اهمیت فراوانی نزد تاریخ نویسان و باستان‌ شناسان برخوردار است و می‌توان شکوه و عظمت آن را در هنر به کار رفته توسط مردان ایران کهن مشاهده کرد.

طاق ‌بستان از چندین رخداد تاریخی عصر ساسانی رونمایی می‌کند و تاج گذاری شاهان این دوره را به تصویر می‌کشد که در زیر به آن ها اشاره می‌کنیم:

- تاج‌گذاری اردشیر دوم
- تاج‌گذاری شاپور دوم
- تاج‌گذاری شاپور سوم
- تاج‌گذاری خسروپرویز
- کتیبه‌های سنگی به خط پهلوی

بخش‌های مختلف طاق بستان

طاق بستان از سه بخش عمده تشکیل شده. طاق بستان دو ایوان اصلی دارد. دو طاق به هم متصل هستند و از جنس سنگ خام خاکستری رنگ در دل کوه حفر شده‌اند. در تمام این سال‌ها گیاه و جلبک روی این سنگ‌ها رشد نکرده و یکی از نکات قابل توجه در انتخاب مواد اولیه را نشان می‌دهد. مجموعه زیبای طاق بستان با سه بخش اصلی‌اش یکی از زیبا‌ترین آثار به جا مانده از دوران ساسانی است.

سه بخش اصلی مجوعه طاق بستان شامل موارد زیر است:

- طاق بزرگ طاق بستان که به ایوان بزرگ هم شهرت دارد. مربوط به زمان پادشاهی خسروپرویز و در سال های ۵۹۰-۶۲۸ میلادی است.
- طاق کوچک طاق بستان که ایوان کوچک هم شهرت دارد، تصویر برجسته‌ شاپور سوم در سال‌های ۳۸۰-۳۸۳ میلادی است.
- نقش برجسته یا کتیبه تاج گذاری اردشیر دوم  مربوط به سال های ۳۸۰- ۳۸۳ میلادی.

همه نقش‌هایی که روی کتیبه ها و سنگ‌های مجموعه‌ طاق بستان حک شده با چنان ظرافت و دقت استادانه‌ای شکل گرفته که می‌توانید همه جزییات را در آنها ببینید.

طاق بزرگ، تاج گذاری خسرو پرویز

مهم‌ترین اثر در طاق‌بستان، طاق بزرگ با سنگ‌نگاره تاج‌گذاری خسرو پرویز است که دارای ایوانی با فضای تقریبا مربعی حدود 8 متر در 8 متر است. با ارتفاع حدود 12 متر. کناره ورودی طاق، سنگ‌نگاره‌ای از فرشتگان بال‌دار، درخت زندگی، مجالس شکار گراز و شکار مرغان و ماهیان در مرداب و نقش‌های فیل، اسب و قایق خواهید دید که نمادی از مراسم بزم و شادی در آن روزها بوده است. در سترگ‌ترین طاق، سه تندیس مشاهده می‌شود. شاه در میان، فروهر در سوی راست وی، که مانند تاج‌گذاری اردشیر دوم است و آناهیتا در سوی چپ شاه. آناهیتا ایزدبانوی آب‌هاست و نمود خرمی و سرسبزی. در این تصویر شاه در میان و در سمت راست وی فروهر قرار دارد. فروهر تاجی کنگره‌دار بر سر دارد و حلقه فر ایزدی را به شاه می‌دهد. لباس شاه و نگاره فروهر تا حدی یکسان است. هر دوی آن‌ها شلواری چین‌دار به پا دارند که توسط بندی به مچ پایشان چسبیده است. هم‌چنین هر دو دارای کمربند و دست‌بند هستند. درسمت چپ شاه، میترا قرار دارد.در زیر نقش تاج‌گذاری خسرو پرویز سواری زره‌پوش سوار بر اسب قرار دارد.

نقش‌برجسته تاج‌گذاری اردشیر دوم در طاق بستان

این نقش برجسته نخستین نقش برجسته طاق بستان است که در کنار طاق کوچک قرار دارد. در سمت راست ایوان کوچک، سنگ‌نگاره‌ای وجود دارد که صحنه تاج ستانی  اردشیر دوم، نهمین شاه ساسانی را نشان می‌دهد. در این صحنه، شاه ساسانی (اردشیر دوم) به حالت ایستاده با صورتی سه ربعی و بدنی تمام رخ در مرکز صحنه نقش شده که دست چپ را بر روی قبضه شمشیر گذاشته و با دست راست حلقه روبان داری را از اهورا مزدا می‌گیرد، درحالیکه زرتشت یا بقولی میترا با هاله‌ای از نور در سمت چپ، پشت سر او قرار دارد. زیر پای اردشیر دوم، ژولیان امپراتور روم که در جنگ اسیر شده است قرار دارد. شاه ساسانی چشمانی درشت و ابروانی برجسته دارد. ریش او مجعد و موهای سرش به صورت انبوه بر روی شانه‌ها آویخته شده‌است. وی گوشواره‌ای بر گوش و گردنبندی در گردن و دستبندی در مچ دارد. گوشواره او به شکل حلقه مدوری است که گوی کوچکی به آن آویزان است. گردنبند او نیز شامل یک ردیف مهره‌های مرواریدی درشت است. از قرار معلوم امشاسپند واسط بین آدمیان و اهورا مزدا، وهومن (بهمن) بوده است چه در گزیده‌های زاتسپرم می خوانیم: «وهومن زرتشت را به آسمان برین فراز برد که همه روشنی بود، که فروغ جاویدان و بی انتها بود که اهورا مزدا بود به سان روشنایی محض و خالص»؛ لذا تصویر پشت سر اردشیر دوم امشاسپند وهومن است. در تصویر زیر اردشیر دوم در وسط، اهورا مزدا سمت راست و زرتشت سمت چپ او است.

طاق کوچک، مراسم تاجگذاری شاهپور دوم و سوم

طاق کوچک در میان سنگ‌نگاره تاج‌گذاری اردشیر دوم و طاق بزرگ قرار دارد که دارای فضای مستطیل شکل حدود 5 در 5 است و مراسم تاج گذاری شاهپور دوم و سوم را به تصویر می‌کشد، این طاق دارای دو نقش در بالای دیوارهٔ طاق و دو کتیبه‌است. این کتیبه‌ها به خط پهلوی کتیبه‌ای هستند و برگردان آن به فارسی چنین است:

برگردان سنگ نبشتۀ شاهپور سوم (۱۳ سطر در پهلوی)
این پیکری است از بغ مزداپرست، خدایگان شاپور،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از یزدان دارد،
فرزند بغ مزادپرست خدایگان شاپور،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد،
نوۀ خدایگان هرمز شاهنشاه

برگردان سنگ نبشتۀ شاهپور دوم (۹ سطر در پهلوی)
این پیکری است از بغ مزداپرست. خدایگان شاپور،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از یزدان دارد.
فرزند بغ مزادپرست، خدایگان هرمز،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد،
نوۀ خدایگان نره شاه شاهان

سنگ نگاره دوره قاجار در طاق بستان

در بخش بالایی دیوار سمت چپ ایوان بزرگ، سنگ نگاره ای از دوره قاجار با کتیبه ای به خط نستعلیق حجاری شده است. در این سنگ نگاره محمد علی میرزا دولتشاه بر روی تختی نشسته، صورتی فربه، ریشی بلند و سیبلی تاب دار دارد. تاج او از نوع تاج کنگره دار و شبیه تاج پدرش فتحعلی شاه است. پیراهن چین دار قرمز رنگی به تن دارد. کمربندی به کمر بسته، پایین آن حمایلی دیده می شود. به حمایل او شمشیر و خنجری آویزان است.

در کنار اوشعری از «بسمل» شاعر کرمانشاه در مدح او نگاشته شده است. در این شعر، شاعر کوه طاق بستان را به کوه طور و جمال دولتشاه را به جمال حضرت موسی تشبیه کرده و خسرو پرویز را نیز دربان محمد علی میرزا معرفی کرده است.

در سمت راست او، امام قلی میرزا معروف به عمادالدوله به حالت ایستاده، با صورتی سه رخ و بدنی تمام رخ نقش شده است. او دارای ریش کوتاه سیاه رنگی است و تاج جواهر نشانی بر سر دارد. لباسش پیراهن گشاده بلندی است که متأسفانه رنگ آن از بین رفته است. وی خنجری در کمر بسته و شمشیری در غلاف به سمت چپ آن آویخته است. در سمت چپ محمدعلی میرزا، پسر دیگرش «محد حسین میرزا» نقش شده است. متأسفانه جزییات صورت وی از بین رفته است. تاج او از نوع تاج های کنگره دار و لباسش پیراهن سبز رنگ بلندی است. وی شمشیری در غلاف به حمایلش بسته است.

در جلوی محمد علی میرزا، «آقا غنی» به حالت ایستاده، با صورت و بدنی تمام رخ نقش شده است. تاج او مخروطی شکلف لباسش بلند و قرمز رنگ و به حمایلش خنجری آویزان است.

در سمت چپ سنگ نگاره، کتیبه ای به خط نستعلیق نوشته شده است. این کتیبه به صورت وقف نامه و مضمون آن حاکی از اختصاص درآمد سه دانگ از مزارع «کبودخانی» برای انجام مراسم عزاداری امام حسین(ع) در ماه عاشورا و سایر عزاها است. طبق کتیبه، این سنگ نگاره در سال 1237 ه.ق به دستور آقا غنی – خواجه باشی محمد علی میرزا – و توسط میرزا جعفر سنگ تراش حجاری شده است.