ساختار و کارکرد لوزالمعده
پانکراس (pancreas)، نخستین بار به وسیله ی هروفيلوس (Herophilus) آناتومیست و جراح یونانی (۳۵۵ - ۲۸۰ پیش از میلاد مسیح) شناسایی شد.
چند صد سال بعد، روفوس (Ruphos) آناتومیست دیگر یونانی این غده را، پانکراس به معنی «تمام- گوشت» نامید که به دلیل ظاهر یکنواخت و شبیه به گوشت آن بود.
پانکراس در زبان عربی، «لوزالمعده» و در زبان فارسی «خوش گوشت» نامیده می شود.
لوزالمعده به معنی بادام معده یا بادام بطنی و غده ای به شکل بادام و به رنگ خاکستری متمایل به صورتی است که به طور عرضی از دیواره ی پشتی شکم (در پشت معده)، از خط وسط به سمت چپ (به طرف طحال) امتداد می یابد و مواد مختلفی مانند آنزیم های گوارشی، انسولین و گلوکاگن را ترشح می کند.
لوزالمعده به سه قسمت تقسیم می شود که عبارتند از : سر، تنه و دُم.
سر لوزالمعده در انحنای اثنی عشر قرار دارد.
تنه ی لوزالمعده به تدریج باریک می شود و در نتیجه، دُم لوزالمعده را در مجاورت طحال (در سمت چپ بدن) می سازد.
لوزالمعده در بزرگسالان حدود ۱۳ سانتی متر طول دارد.
لوزالمعده غده ای مرکب است و از بافت اِگزوکرین (exocrine؛ برون ریز) و اِندوکرین (endocrube، درون ریز ) تشکیل می شود.
لوزالمعده دارای یک مجرای اصلی است که از اول آن امتداد می یابد و مجرای لوزالمعده ای (pancreatic duct) نام دارد و مجاری اداری به آن متصل می شوند. این مجرا به داخل اثنی عشر تخلیه می شود. در همین محل، مجرای مشترک صفراوی نیز وارد می شود. محل مزبور، آمپول واتر (ampulla of Vater) یا آمپول کبدی - لوزالمعده نام دارد.
بافت برون ریز لوزالمعده، آنزیم های گوارشی را ترشح می کند. این آنزیم ها به داخل شبکه ای از مجاری کوچک ترشح می شوند که به مجرای لوزالمعده ای اتصال می یابند. این آنزیم ها به تجزیه ی کربوهیدرات ها، چربی ها، پروتئین ها و اسیدها در اثنی عشر کمک می کنند و به شکل غیرفعال به مجرای صفراوی انتقال می یابند و در هنگام رسیدن به اثنی عشر فعال می شوند.
بافت برون ریز، همچنین با ترشح بیکربنات، اسید معده را در اثنی عشر خنثی می کند.
بافت درون ریز لوزالمعده ، از جزایر لانگرهانس (islets of Langerhans) تشکیل می شود که هورمون هایی را به داخل جریان خون ترشح می کند این هورمون ها عبارتند از انسولین و گلوکاگُن که میزان قند خون را تنظیم می کنند و سوماتوستاتین که از آزاد شدن بیش از حد دو هورمون قبلی ممانعت به عمل می آورد.
پائول لانگرهانس (جزایر لانگرهاس)
جزایر لانگرهانس (isletsofLangerhans)، محل تجمع سلول های درون ریز (یعنی هورمون ساز) لوزالمعده هستند. در سال ۱۸۶۹، آناتومیست و آسیب شناس معروف آلمانی، Paul Langerhans این بخش از لوزالمعده را کشف کرد.
جزایر لانگرهانس تقریباً ۱ تا ۲ درصد توده ی لوزالمعده را تشکیل می دهند و حدود یک میلیون از این جزایر در لوزالمعده ی فرد بزرگسال سالم وجود دارد که در تمام لوزالمعده منتشر شده اند و در مجموع 1 تا 1/5 گرم وزن دارند.
حداقل ۵ نوع سلول متفاوت در جزایر لانگرهانس وجود دارند که هورمون هایی را تولید و به طور مستقیم به داخل جریان خون ترشح می کنند.
این سلول ها عبارتند از:
1- سلول های آلفا: این سلول ها 15 تا 20 درصد کل سلول های جزایر لانگرهانس را تشکیل می دهند و گلوکاگُن تولید می کنند.
2- سلول های بتا: این سلول ها 65 تا 80 درصد کل سلول های جزایر لانگرهانس را تشکیل می دهند و انسولین و آمیلین تولید می کنند.
3- سلول های دلتا: این سلول ها ۳ تا ۱۰ درصد كل سلول های جزایر لانگرهانس را تشکیل می دهند و سوماتوستاتین تولید می کنند.
4- سلول های PP: این سلول ها ۳ تا 5 درصد کل سلول های جزایر لانگرهانس را تشکیل می دهند و پلی پپتید لوزالمعده ای تولید می کنند.
5- سلول های اپسیلون: این سلول ها کمتر از 1 درصد کل سلول های جزایر لانگرهانس را تشکیل می دهند و گرلین (gerelin) تولید می کنند.
انسولین، سلول های بتا را فعال و سلول های آلفا را مهار می کند.
گلوکاگُن، موجب فعال شدن سلول های آلفا (که سلول های بتا و دلتا را فعال می کنند) می شود.
سوماتوستاتین: سلول های آلفا و بتا را مهار می کند.
گروه دیگری از سلول های لوزالمعده، کار در رنگ آمیزی آزمایشگاهی، در زير میکروسکوپ تیره تر از سلول های جزایر پانکراس به نظر می رسند، آسینی ها را تشکیل می دهند.
(آسینی؛ acini به معنی سلول های خوشه ای شکل است). آسینی ها به مجاریی متصل می شوند که به لوزالمعده ی برون ریز تعلق دارند و آنزیم های گوارشی را از طریق سیستم مجاری به داخل روده ترشح می کنند.
شبکه ی متراکمی از مویرگ ها به طور متقاطع، جزایر لانگرهانس را در بر می گیرد. این مویرگ ها با لایه هایی از سلول های درون ریز مفروش شده اند و در تماس مستقیم با رگ های خونی قرار دارند.
در پاسخ به هورمون های روده ی کوچک یعنی سکرتین (secretin) و کوله سیستوکینین (cholecystokinin)، بخش برون ریز لوزالمعده، به وسیله ی سلول های آسینی خود، آنزیم های گوارشی موسوم به تریپسین، کیموتریپسین، آمیلاز و لیپاز لوزالمعده ای را تولید و به داخل روده ی کوچک ترشح می کند.
این بخش از لوزالمعده همچنین مسئولیت تولید مایعی قلیایی را در پاسخ به هورمون های روده ای برعهده دارد که این مایع نیز به داخل روده ی کوچک ترشح می شود. سلول های اختصاصی مفروش کننده ی مجاری لوزالمعده ای موسوم به سلول های مرکزی آسینی (Centroacinar cells)، نوعی محلول سرشار از بیکربنات و نمک را به داخل روده ی کوچک ترشح می نمایند.
منبع: دیابت (مرض قند) - دکتر علیرضا منجمی
دیدگاه