امروز: پنج شنبه, ۰۹ فروردين ۱۴۰۳ برابر با ۱۷ رمضان ۱۴۴۵ قمری و ۲۸ مارس ۲۰۲۴ میلادی
کد خبر: 271070
۱۲۳۵
۱
۰
نسخه چاپی

ناصر فکوهی - زبان چه نقشی در نوسازی فرهنگی دارد؟

اورول در کتاب ۱۹۸۴ اساس هژمونی غالب را در دنیای آتی که جهانی نفرت انگیز و تصورناپذیر پر از جنگ و کینه و له شدن شخصیت آدم ها زیر پای یک حزب واحد بود و او مدلش را از شوروی آن زمان گرفته بود، زبان می دانست

زبان و نوسازی فرهنگی

توهم زبان و تجدد

زبان انسانی، شگفت انگیز ترین و شاید بدون اغراق بتوان گفت ارزشمندترین ابداع فرهنگی انسان در طول حیات ۴ میلیون ساله این گونه بوده است.

زمانی که در نیمه قرن بیستم کلود لوی استروس، در کتاب انسان شناسی ساختاری خود تجلیلی شاید بیش از اندازه مبالغه آمیز از زبان می کرد و در این سخن بی تردید، تأثیر روابط نزدیکش با رومن یاکوبسن در دوران جنگ جهانی دوم در آمریکا، مشاهده می شد؛ اطلاعات موجود درباره پدیده زبان، حتّی در دیدگاه زبان شناسان و حتّی در خود حلقه وین و صورت گرایان روس که یاکوبسن از نمایندگان آنها بود، به یک صدم اطلاعات امروزین ما نیز نمی رسید. با وجود این، در همان زمان، استروس نمی توانست، تحسین و حیرت خود را درباره این پدیده بی مانند که امکاناتی خارج از تصور به انسان می دهد، پنهان کند.

تقریباً در همین سال ها بود که جرج اورول، در حوزه ای کاملاً متفاوت، کتاب معروف خود ۱۹۸۴ را نوشت که تقریباً به اذعان بیشتر متخصصان سیاست و جامعه شناسی سیاسی و با وجود قالب خیالی و داستانی خود، از مهم ترین کتب سیاسی تاریخ بشر به حساب می آید.

اورول در کتاب ۱۹۸۴ اساس هژمونی غالب را در دنیای آتی که جهانی نفرت انگیز و تصورناپذیر پر از جنگ و کینه و له شدن شخصیت آدم ها زیر پای یک حزب واحد بود و او مدلش را از شوروی آن زمان گرفته بود، زبان می دانست.

در این دنیای وحشتناک اورولی، حزب حاکم با ساختن زبانی جدید و تقلیل یافته که دائماً بر خلاف همه زبان های جهان، به جای آنکه تعداد کلماتش اضافه شود، کاهش می یافت، بر آن بود که گذشته و حال و آینده انسان ها را کنترل کند و از آنها موجوداتی بسازد که اصولاً قدرت مخالف اندیشی نداشته باشند. بی شک، اورول که در آن زمان درباره چنین جهانی اغراق می کرد، در ذهن خود تصور نمی کرد که کمتر از نیم قرن بعد از آنکه او این کتاب را می نویسد، انسانیت واقعاً به چنان نقطه ای برسد و یا با آن نزدیک شود.

بحث ما درباره تجدد یا نوسازی فرهنگی نیز دقیقاً به همین مسئله ذاتی زبان باز می گردد. در زبان، قدرتی افسون آمیز وجود دارد که به کنشگر اجتماعی امکان می دهد، تا بی نهایت ساختارهای ذهنی خود را در ترکیب هایی از واقعیت و خیال به گفتمان های به ظاهر منسجم و پذیرفتنی برای خود او و یا دیگران تبدیل کند.

گوبلز، وزیر معروف تبلیغات هیتلر می گفت: «دروغ هر اندازه بزرگ تر باشد، راحت تر پذیرفته می شود» و در این سخن، واقعیتی را بیان می کرد: اینکه ساختارهای زبانی می توانند با قدرت نهفته در خود هر چیزی را باورپذیر کنند و در جای واقعیت بنشانند.

آنچه در اغلب کشورهای موسوم به در حال توسعه که پیش تر وگاه هنوز امروز به آنها کشورهای جهان سوم نیز می گویند، صادق است و حاصل گذار آنها از فرایندهای استعماری، پسااستعماری، جنبش های آزادی بخش، تشکیل دولت های ملی و غیره به حساب می آید، آن است که گذار این پهنه های سرزمینی که همگی بدل به «کشور» (باز هم یک واژه دیگر در قالبی زبانی) شدند، عمدتاً گذاری «زبانی» و در مرحله دوم «ابزاری» (در معنای فناورانه واژه) بود و نه گذاری معنایی و مفهومی.

آنچه در ابتدای این قرن در کشوری همچون کشور ما «تجدد» نامیده می شد، بیش از هر چیز حاصل انتقال تجربه زبانی کسانی (دانشجویان و نخبگان) بود که پس از سال های تحصیل در کشورهای اروپایی، زبان «فرنگ» را با خود به ارمغان آوردند. این زبان، هر چند در گروهی از فرایندها، از جمله در ابتدای قرن بیستم و از خلال شکل گیری نهادهای دولت ملی و زیربناهای فیزیکی، اداری، مالی و اقتصادی و غیره، به واقعیتی مادی نیز تبدیل شد، ولی در اصل و اساس خود نتوانست به سطح معنایی و به شکلی پایدار در کنشگران اجتماعی درونی شود.

به همین دلیل، «تجدد» یا «مدرنیته» ایرانی، از آن روز تا امروز بیشتر در سطح گفتمان ها و زبان تعریف شد و می شود و امروز شاید برای نخستین بار جامعه ایرانی به دلیل گذارش در طول بیش از چهار دهه، در حال ساختن یک جامعه مدنی قدرتمند است که فراتر از زبان، مدرنیته (یعنی در زمان حال و در مکان حال بودن) را نه به مثابه یک تجربه زبانی، بلکه به مثابه یک تجربه واقعی زیست می کند. این به خودی خود امری مثبت است ولی باید متوجه خطرات آن نیز بود.

ما در مدت زمانی نسبتا کوتاه، تجدد را در مفهوم یک امر زبان شناختی و شناختی به امری مادیت یافته و تجربه پذیر تبدیل کرده ایم. با وجود این، گره و مشکل کار نیز دقیقاً در این فرایند دگردیسی است؛ زیرا هر چند زبان به دلیل ذهنی بودن ذاتی اش امکان می دهد که کنشگر هر جا در تحقق یافتن آرزوهایش با مشکلی رو به رو شد، روی به رومانتیسم و عالم خیال و اتوپیا بیاورد و آنچه را نمی تواند در واقعیت مادی بسازد، در خیال بنا کند، شعر بگوید، داستان بنویسد و یا صرفاً با نگارش مقالات و خالی کردن خود در «شعارها» و «كلمات»، تحسین و تمجیدها یا لعن و نفرین ها، تاحدی آرام بگیرد و رضایت بیابد، ولی در جهان واقعی چنین نیست.

به عبارت دیگر در جهان فیزیکی، عدم امکان یافتن تغییر موقعیت های فرهنگی به یافتن ظرف های زمانی/مکانی قابل بیان و تجربه مادی، بسیار سریع تر از آنچه بتوان تصور کرد، ساختارهای تنش را به وجود می آورد و آنها را به سوی بحرانی شدن بیش از پیش می راند. این روند ممکن است البته اشکالی کاملاً پیچیده داشته باشد، یعنی با قالب نوعی انفعال و بی حرکتی مطلق را به خود بگیرد که در حقیقت در آن حالت، جامعه در حال ذخیره انرژی منفی خفته است که هر آن می تواند به یک انرژی آنومیک و مخرب تبدیل شود و یا برعکس، این تنش می تواند از ابتدا شكل فعال داشته و به سرعت در شکل یک شورش عمومی بروز کند. البته هر دو حالت بسیار خطرناک هستند.

موقعیت آرمانی یا تقریباً آرمانی برای هر سیستم اجتماعی آن است که ساختارهای زبانی آن با ساختارهای واقعی و امکان پذیر آن در جهان فیزیکی انطباقی نسبی داشته باشند. البته این امر به دلیل وقوع انقلاب اطلاعاتی به راه افتاده، آنچه جامعه شناس آمریکایی آرجون آپادورای «جریان»ها می نامد، هر روز مشکل تر می شود؛ زیرا کنشگران به زحمت می توانند و اغلب حتّی نمی توانند «تصویر چیزها» را از «خود چیزها» جدا کنند و «مشاهده باز نمودها» تقریباً همان اندازه بر واقعیت سیستم ها تأثیرگذاری می کند که مشاهده خود چیزها».

در طول بیش از صد سال، مدرنیته ما، مدرنیته ای عمدتاً زبان شناختی بوده است که البته این تجربه مفید نیز بوده؛ زیرا زبان تنها ظرفی است که امکان می داده است که درباره مفهومی اندیشه شود. امروز این مدرنیته هرچه بیشتر در حال تبدیل شدن به واقعیتی اجتماعی است و دیگر صرفاً در چهارچوب های زبانی نمی گنجد؛ از سوی دیگر باید متوجه این امر بود که زبان نمی تواند آلترناتیو یا جانشینی برای محدودیت های مادی واقعی بر سر راه این تحقق باشد و فشار وارد آوردن از هر سو، یعنی چه در جهت موافق و چه در جهت مخالف این تبدیل موقعیت، می تواند در بهترین حالت به یک ناکارایی ایدئولوژیک و در بدترین حالت به یک آنومی عمومی و مخرب بینجامد.

بیشتر بخوانید:

ناصر فکوهی - انسجام فرهنگی چیست؟

ناصر فکوهی - چه رابطه ای میان فرهنگ و جنون وجود دارد؟

ناصر فکوهی - تازه به دوران‌رسیدگی فرهنگی چیست؟

ناصر فکوهی - کارکرد فرهنگی دروغ چیست؟

آیا مفهوم «فرهنگ» اصیل از لحاظ علمی پذیرفتنی است؟

 

منبع : کتاب صد و یک پرسش از فرهنگ - ناصر فکوهی

پایگاه خبری حقوق نیوز - دین و اندیشه

 

  • منبع
  • حقوق نیوز

دیدگاه

شما هم می توانید دیدگاه خود را ثبت کنید



کد امنیتی کد جدید