اگر کسی با ادعای دروغین موجب هتک حرمت و از بین رفتن آبروی شخص دیگری شود، فرد آسیبدیده میتواند برای اعاده حیثیت از او شکایت کند. اعاده حیثیت یا ادعای شرف نیاز به شاکی خصوصی دارد؛ به عبارت دیگر شخص شاکی باید به دادسرا مراجعه کند و علیه افترا زننده طرح شکایت کند.
اعاده حیثیت چیست؟
اعاده حیثیت یا اعاده شرف در مواردی به وجود می آید که آبروی فرد در اثر یک اتهام یا یک نسبت بیجا دچار آسیب می گردد و در مواردی که شان، جایگاه و موقعیت افراد دچار خدشه می گردد، و دید و نگرش جامعه نسبت به او تغییر خواهد کرد برای جلوگیری از ادامه دار بودن آثار نسبت دادن یک اتهام اعاده حیثیت مطرح می گردد. اعاده حیثیت یعنی بازگرداندن اهلیت و موقعیت فرد به وضع سابق.
بر اساس ماده 1 قانون مسئولیت مدنی: هر کس بدون مجوز قانونی عمداً یا در نتیجه بیاحتیاطی به جان یا سلامتی یا مال یا آزادی یا حیثیت یا شهرت تجارتی یا به هر حق دیگر که به موجب قانون برای افراد ایجاد گردیده لطمهای وارد نماید که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود مسئول جبران خسارت ناشی از عمل خود می باشد.
همچنین بر اساس تبصره 1 ماده 14 قانون آیین دادرسی کیفری هتک حیثیت افراد از جمله زیان های معنوی می باشد که می بایست جبران گردد و جبران آن نیز از طریق عذرخواهی و یا درج در جراید می باشد.
ماده 14 قانون آیین دادرسی کیفری: شاکی می تواند جبران تمام ضرر و زیان های مادی و معنوی و منافع ممکن الحصول ناشی از جرم را مطالبه کند.
تبصره 1- زیان معنوی عبارت از صدمات روحی یا هتک حیثیت و اعتبار شخصی، خانوادگی یا اجتماعی است. دادگاه می تواند علاوه بر صدور حکم به جبران خسارت مالی، به رفع زیان از طرق دیگر از قبیل الزام به عذرخواهی و درج حکم در جراید و امثال آن حکم نماید.
تبصره 2- منافع ممکن الحصول تنها به مواردی اختصاص دارد که صدق اتلاف نماید. همچنین مقررات مرتبط به منافع ممکن الحصول و نیز پرداخت خسارت معنوی شامل جرائم موجب تعزیرات منصوص شرعی و دیه نمی شود.
2 معنای اعاده حیثیت در قانون
اصطلاح اعادهی حیثیت در قانون مجازات اسلامی و قانون آیین دادرسی کیفری به کار رفته است که در هر یک از این دو قانون نیز معنای خاصی دارد. این دو معنا عبارت است از:
اعادهی حیثیت در معنای اول، بدین مفهوم است که زیانهای مادی و معنوی ناشی از نسبت دادن ناروای اتهام به اشخاص بیگناه، با شیوههایی مانند اعلام عمومی در رسانهها و پرداخت خسارت، جبران شود.
مقصود از اعادهی حیثیت در معنای دوم، رفع محرومیت از حقوق اجتماعی است که بر اثر ارتکاب جرم بر مجرم تحمیل شده است. نوع دوم از اعادهی حیثیت با پاک شدن محکومیت کیفری از سجل کیفری صورت میپذیرد.
معنای اول اعاده حیثیت
در عرف عامه اگر شخصی بدون علت دچار سلب آبرو و حیثیت گردد در اصطلاح مردم حیثیتش هتک شده است. یا حتی حیثیت او از بین رفته است. یعنی شخص بدون اینکه جرمی انجام دهد به آبرو و شرفش تجاوز شده است.
اعاده حیثیت عرفی در جرایم زیر اتفاق می افتد:
افترا: فردی جرمی را به دیگری نسبت دهد، بدون آن که قادر به اثبات آن باشد. در افترا مهم ترین نکته دروغ بودن عمل نسبت داده شده است. افترا به دو قسمت قولی و عملی تقسیم می گردد. آنچه بیان شد افترا قولی بود. در افترا از طریق فعل که بر خلاف افترای قولی یک جرم مقید است عبارت است از قرار دادن الات و ادوات جرم در لباس و جیب و کیف و دیگر اشیا متعلق به فرد که شخص در اثر این عمل دچار تعقیب می گردد.
نشر اکاذیب: اظهار و گفتن دروغ یا نسبت دادن امری خلاف واقع چه به طور صریح چه به طور نسبی به دیگری ولی حتما باید به صورت کتبی انجام بگیرد که از طریق فضای مجازی نیز محقق می شود.
تهمت: توهین از قبیل فحاشی و استعمال الفاظ رکیک که مخاطب آن، حتما اشخاص حقیقی می باشند.که مثل نشر اکاذیب از طریق فضای مجازی نیز محقق می شود.
هجو: هر کس با نظم یا نثر یا به صورت کتبی یا شفاهی به دیگری توهین کند و یا هجویه را منتشر نماید
همین که شخصی در معرض اتهامی قرار میگیرد، آبرو و اعتبار اجتماعی او نیز به خطر میافتد. بازگرداندن آبروی از دسترفته به ویژه در جوامع کوچک (که در آن اکثر مردم یکدیگر را میشناسند) مستلزم گذشت زمان طولانی و تحمل سالها رنج و دشواری است. بنابراین برای حفظ حقوق یکایک شهروندان لازم است طرح هرگونه ادعایی علیه اشخاص مبتنی بر جهات قانونی و دلایل کافی باشد تا اعتبار هیچ شهروندی بیجهت خدشهدار نشود. پس از شروع به رسیدگی قضایی نیز لازم است حداکثر احتیاط بهکار گرفته شود تا بر اثر غرضورزی شاکی یا تبانی شهود یا اشتباه قاضی، افراد بیگناه محکوم به مجازات نشوند و در صورتی که پس از رسیدگی قضایی معلوم شود که انتساب اتهام به متهم صحیح نبوده، ضرورت دارد که علاوه بر صدور حکم برائت متهم، لطمهای که بر حیثیت اجتماعی او وارد شده، بهنحو مناسبی جبران شود.
اصل 171 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران با توجه به اهمیت این موضوع تأکید کرده است: «هرگاه در اثر تقصیر یا اشتباه قاضی در موضوع یا در حکم یا در تطبیق حکم بر مورد خاص، ضرر مادی یا معنوی متوجه کسی گردد، در صورت تقصیر، مقصر طبق موازین اسلامی ضامن است و در غیر این صورت خسارت به وسیله دولت جبران میشود و در هر حال از متهم اعاده حیثیت میگردد.»
مادهی 10 قانون مسئولیت مدنی نیز برای تحقق این مهم، مقرّر کرده است: «كسى كه به حيثيت و اعتبارات شخصى يا خانوادگى او لطمه وارد شود، مىتواند از كسى كه لطمه وارد آورده است، جبران زيان مادى و معنوى خود را بخواهد. هرگاه اهميت زيان و نوع تقصير ايجاب نمايد دادگاه مىتواند در صورت اثبات تقصير علاوه بر صدور حكم به خسارت مالى حكم به رفع زيان از طريق ديگر از قبيل الزام به عذرخواهى و درج حكم در جرايد و امثال آن نمايد.»
قانون مجازات اسلامی (مصوب 1375) هم در مواد 697 و 698 هرگونه انتساب ناروای عمل مجرمانه به دیگران و حتی انتشار هر مطلب دروغی دربارهی دیگران را جرم شناخته و همچنین تأکید کرده که باید از شخصی که آبروی او بر اثر نسبت دادن غیرواقعی چنین اعمالی آسیب دیده است، «اعادهی حیثیت» شود.
معنای دوم اعاده حیثیت
اگر انتساب اتهام به متهم مبتنی بر جهات قانونی و دلایل کافی بوده و در نهایت منجر به محکومیت قطعی گردد، علاوه بر اجرای مجازات قانونی (مانند حبس، جزای نقدی، تازیانه، انفصال از خدمت و…) شخص مجرم در صورت محکومیت به برخی از مجازاتهای قانونی خاص که در مادهی 25 قانون مجازات اسلامی مورد اشاره قرار گرفته است، بهطور دائم یا تا مدت معینی از حقوق اجتماعی (یعنی حق اشتغال در برخی مشاغل و مناصب مهم) محروم میشود.
این محرومیت از حقوق اجتماعی در قالب «مجازات تبعی» صورت میگیرد که به طور جبری همراه با مجازات اصلی بر مجرم تحمیل میگردد. اما از آنجا که بنای قانونگذار بر بازگشت دوبارهی خطاکاران به آغوش جامعه است، بیشتر محرومیتهای اجتماعی غیردائمی بوده و بسته به اهمیت جرم بین دو تا هفت سال متغیر است. پس از گذشت مدت مذکور، این محرومیتها منتفی میشود و به تعبیر تبصرهی 2 مادهی 26 قانون مجازات اسلامی از محکوم «اعادهی حیثیت» میگردد؛ یعنی از سجل کیفری شخص محکوم پاک میشود و میتوان از آن پس برای او گواهی عدم سوءپیشینه صادر نمود.
انواع اعاده حیثیت
الف) اعاده حیثیت به فرد بی گناهی که با توهین و تهمت دچار ضرر معنوی شده است بدون اینکه عمل خلاف قانون و شرعی از وی سرزده باشد
ب) اعاده حیثیت کیفری یا همان اعاده حقوق اجتماعی که فرد مجرم بعد از گذشتن از دوران محکومیت ناشی از جرم اش و گذشت زمان های مقرر در قانون از او اعاده حیثیت شده است و دوباره دارای اهلیت میگردد.
ج) اعاده حیثیت به متهمی که بر اثر تقصیر یا اشتباه قاضی تعقیب یا مجازات شده ولی بعد ها تبرئه گردیده است.
اعاده حیثیت در قانون جدید مجازات اسلامی
در قانون جدید مجازات اسلامی، مجازاتهای بازدارنده حذف و سه بخش حدود، قصاص و دیات دچار تغییراتی شده است. با این حال در مورد اعاده حیثیت تغییری در قانون ایجاد نشده و این موضوع در بخش تعزیرات قانون مجازات اسلامی مورد اشاره قرار گرفته است.
به طور کلی برای اعاده حیثیت، شخصی که آبرو و حیثیت او لکهدار شده است، میتواند در دادگاه به طرح شکایت افترا، مبادرت کند. در اینصورت شخص افترازننده به موجب قانون و حکم دادگاه مجرم شناخته و مجازات میشود. البته لازم به ذکر است که مساله افترا و هتک آبرو، یک بعد معنوی نیز دارد و طبیعتا فرد آسیبدیده باید این امکان را داشته باشد که برای جبران خسارت معنوی خود نیز درخواست بدهد.
مساله جبران خسارت معنوی ناشی از هتک حیثیت، در ماده 1 قانون مسئولیت مدنی مورد اشاره قرار گرفته است اما با این وجود، اصولا دادگاهها برای جبران خسارت معنوی ناشی از افترا حکم صادر نمیکنند و در نتیجه رویه قضایی مشابهی در این مورد وجود ندارد و دادگاهها تنها به ماده 697 و 698 قانون مجازات اسلامی استناد میکنند.
ماده 697 قانون مجازات اسلامی: هر کس به وسیله اوراق چاپی یا خطی یا به وسیله درج در روزنامه و جرائد یا نطق در مجامع یا به هر وسیله دیگر به کسی امری راصریحاً نسبت دهد یا آنها را منتشر نماید که مطابق قانون آن امر جرم محسوب میشود و نتواند صحت آن اسناد را ثابت نماید جز در مواردی کهموجب حد است به یک ماه تا یک سال حبس و تا (74) ضربه شلاق و یا یکی از آنها حسب مورد محکوم خواهد شد.
تبصره - در مواردی که نشر آن امر اشاعه فحشا محسوب گردد هر چند بتواند صحت اسناد را ثابت نماید مرتکب به مجازات مذکور محکوم خواهدشد.
ماده 698 قانون مجازات اسلامی: هر کس به قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی به وسیله نامه یا شکواییه یا مراسلات یا عرایض یا گزارش یاتوزیع هر گونه اوراق چاپی یا خطی با امضاء یا بدون امضاء اکاذیبی را اظهار نماید یا با همان مقاصد اعمالی را برخلاف حقیقت راساً یا به عنوان نقلقول به شخص حقیقی یا حقوقی یا مقامات رسمی تصریحاً یا تلویحاً نسبت دهد اعم از اینکه از طریق مزبور به نحوی از انحاء ضرر مادی یا معنوی بهغیر وارد شود یا نه علاوه بر اعاده حیثیت در صورت امکان، باید به حبس از دو ماه تا دو سال و یا شلاق تا (74) ضربه محکوم شود.
شیوه های اعاده حیثیت
الف- در هتک حیثیت از طریق تهمت و افترا ونشر اکاذیب: هتک حیثیت افراد به هر شکل ممنوع است و در قانون برای آن مجازات تعیین گردیده است. طبق ماده 22 قانون اساسی نیز حیثیت و جان و مال محترم است و باید مصون از تعرض باشد. افراد با طرح شکایت توهین و افترا و نشر اکاذیب موضوع را دنبال میکنند. این امر مانع از درخواست خسارت معنوی نمی باشد. مجازات توهین شلاق تا (74) ضربه و یا پنجاه هزارتا یک میلیون ریال جزای نقدی خواهد بود. مجازات افترا حبس از 6 ماه تا سه سال یا تا 74 ضربه و مجازات نشر اکاذیب حبس از دو ماه تا دو سال و یا شلاق تا 74 ضربه می باشد.
ب- هتک حیثیت در نتیجه اشتباه قاضی: طبق اصل 171 قانون اساسی هر گاه در اثر تقصیر یا اشتباه قاضی در موضوع یا در حکم یا در تطبیق حکم بر مورد خاص، ضرر مادی یا معنوی متوجه کسی گردد، در صورت تقصیر، مقصر طبق موازین اسلامی ضامن است و در غیر این صورت خسارت به وسیله دولت جبران میشود، و در هر حال از متهم اعاده حیثیت میگردد. شیوه اعاده حیثیت همان است که در مورد ضرر معنوی مطرح کردیم یعنی با توجه به اوضاع و احوال و شخصیت متهم، هر اقدامی که جهت کاهش الام متهم لازم باشد انجام میگیرد.
ج- هتک حیثیت ناشی از عمل خود مجرم:چون مجرم با ارتکاب جرم حالت خطرناکی را از خود بروز داده است علاوه بر تحمل مجازات حبس از یک سری حقوق اجتماعی نیز محروم میگردد از جمله آسیب هایی که به مجرم وارد میگردد ثبت محکومیت در سجل کیفری و نداشتن اهلیت استیفا برای تصدی برخی امور می باشد. منظور از اعاده حیثیت در اینجا برگرداندن همان صلاحیت های قبلی به محکوم می باشد.
مجازات اعاده حیثیت
بر اساس ماده 697 قانون مجازات اسلامی، دادگاه مخیر است که مرتکب افترا را به یک ماه تا یک سال حبس و یا تا 74 ضربه شلاق محکوم کند.
همچنین بر اساس ماده 698 قانون مجازات، در صورتیکه افترا به دلیل نشر اکاذیب بوده باشد و موجب ورود ضرر مادی یا معنوی به غیر شده باشد، دادگاه مرتکب را به حبس تعزیری از 2 ماه تا دو سال و یا تا 74 ضربه شلاق محکوم میکند. علاوه بر این در صورت امکان شرایط اعاده حیثیت شخص مورد افترا را نیز فراهم میکند.
مهلت شکایت اعاده حیثیت
در قانون برای شکایت اعاده حیثیت مهلت خاصی در نظر گرفته نشده است. با اینحال، علیرغم اینکه این شکایت دارای مهلت و زمانبندی خاصی نیست، برای رعایت مصالح و پیشگیری از تضییع حقوق افراد، شخص آسیب دیده بهتر است در اولین زمان ممکن، بعد از اینکه از اتهام مطرح شده تبرئه شد، برای اعاده حیثیت و طرح شکایت افترا اقدام کند.
۱ دیدگاه