گفتمان تاریخ و تاریخ نگاری در ایران
ایرانیان با توجه به قدمت تاریخی و جایگاه دیرینه ای که در تاریخ تمدن دارند، مانند دیگر اقوام یا ملت های بزرگ همواره به تاریخ توجه داشته اند. در جایی به نقل از نیچه می خواندم که گفته است: «نخستین بار ایرانیان تاریخ را درک کردند و آن را به دوران های مختلف تقسیم کردند و هرودوت در دو هزار و چهارصد سال پیش، تاریخ خویش را چنین آغاز می کند: به روایات ایرانیان که بهترین تاریخ شناسان هستند...»
این سخن نیچه نشان دهنده قدمت «تاریخ ایران» و در عین حال قدمت طولانی تاریخ نگاری و توجه به تاریخ در نزد ایرانیان است.
توجه به تاریخ یا بینش و علاقه به تاریخ در ایران مانند اغلب جوامع دیگر در دو روند کلی همواره وجود داشته است: نخست تاریخ نگاری حرفه ای ( Professional historiography) که توسط مورخان حرفه ای انجام می شود، و دیگری تاریخ عامه (Popular history) یا روایت گری تاریخ در بین عامه مردم که به اشکال گوناگون در فولکلور با «فرهنگ مردم» شکل می گیرد. این دو روند متناسب با بستر اجتماعی و سیر تحول و تمدن در ایران تحول و تداوم یافته اند. در زمینه تاریخ عامه نیز، همواره اشکالی از روایت گری تاریخ در بین عوام و فرهنگ شان وجود داشته و متناسب با تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی این نوع تاریخ عامه دگرگون شده است.
در قرون پیش از اسلام و قرون متمادی بعد از اسلام توجه عامه ایرانیان به تاریخ، عمدتا از طریق افسانه ها و اسطوره ها شکل گرفته و انتقال یافته است؛ یعنی به جای تاریخ نگاری برای تشریح آنچه به وقوع پیوسته است، روایات افسانه ای، اسطوره ای و حماسی پدید می آمدند و تاریخ ایران را افسانه و اسطوره های ذهن حماسه پردازان و شاعران رقم می زدند. این روند حتی بعد از پیدایش بینش تاریخی و تاریخ نگارانه جدید، تا قرن های متمادی یعنی تا قرن حاضر و پیدایش مدرنیته، در اذهان و فرهنگ مردم ایران باقی مانده بود.
بینش یا تخیل تاریخیِ عامه ایرانیان (و نه نخبگان)، در گذشته عمدتاً از طریق نقالان، قصه گوها و معرکه گیران دوره گرد در میادین و گذر شهرها، یا در شبهای بلند زمستان دور کرسی، با بازگویی قصص تاریخی و سرگذشتنامه ها از روی بیاض ها یا کتابهای شاهنامه، مختارنامه، جوهری، سراج القلوب، هزار و یک شب و امثال اینها شکل می گرفت؛ اما در دوره معاصر با ظهور «رسانه های جمعی» یا «رسانه های همگانی» شامل مطبوعات، رادیو، تلویزیون و اینترنت، تاریخ عامه سرنوشتی متفاوت یافته است.
در این دوره در تمام کشورهای جهان از جمله ایران، رسانه ها به تولید انبوه افسانه ها، اسطوره ها و داستانهای عامه پسند مربوط به گذشته می پردازند و مردم را به «مصرف انبوه» آن سرگرم می نمایند. این موضوع را بعد به طور مفصل تر شرح خواهیم داد.
در زمینه تاریخ نگاری حرفه ای اشکال گوناگونی از تاریخ نگاری مانند «تاریخ نگاری ایرانی»، «تاریخ نگاری اسلامی» و «تاریخ نگاری جدید» در دوره های تاریخی مختلف شامل «ایران پیش از اسلام»، «دوران اسلامی» و «دوران معاصر» در ایران به وجود آمده است.
در ایران پیش از اسلام، از زمان تأليف آثاری مانند خدای نامه (اواسط سده پنجم میلادی)، نامه تنسر، یادگار زریران و کارنامه اردشیر بابکان در دوره ساسانیان تا به امروز اشکال گوناگون تاریخ نگاری به خصوص تاریخ نگاری نقلی یا روایی رایج بوده است.
در دوران اسلامی به دلایل مختلف از جمله اهمیتی که قرآن به تاریخ می دهد و رونق و گسترش امپراطوری اسلامی و دلایل بسیار دیگر، تاریخ نگاری در ایران رونق بسیار می یابد.
با انتشار ترجمه فارسی تاریخ طبری با عنوان تاریخ بلعمی (۳۵۲ ه. ق) سیر تاریخ نگاری اسلامی که با جهان بینی اسلامی نوشته می شد، شروع و توسعه یافت و اشکال گوناگون تاریخ نگاری مانند تاریخ نگاری عمومی، محلی، دودمانی و منظوم به وجود آمد و در دوره سامانیان و غزنویان با انتشار کتاب های تاریخی بزرگ مانند تاریخ خوارزمی ( ابوریحان بیرونی)، زين الاخبار (گردیزی، ۴۴۲ ه. ق) و تاریخ بیهقی (ابوالفضل بیهقی، ۴۵۰ ه. ق) به اوج خود رسید.
سیر تاریخ نگاری در ایران با فرازونشیب هایی ادامه یافت تا در دوران معاصر دستخوش تغییرات اساسی شد. این تغییرات از دوره قاجار شروع شده و تا امروز ادامه یافته است.
در دوره قاجار همزمان با آشنایی و مواجهه ایرانیان با اروپا و دانش های برخاسته از تحولات ناشی از رنسانس، انقلاب صنعتی و تحولات مدرنیته در دنیای صنعتی، تاریخ نگاری نیز به تدریج تحول و توسعه یافت.
به مدد ترجمه کتاب های تاریخی، تأسیس مراکز جدید آموزش و پژوهش، مهاجرت نخبگان ایرانی به اروپا و دستیابی به منابع علمی جدید، و تحت تأثیر عوامل متعدد سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دیگر، سبک جدید تاریخ نگاری در ایران پدید آمد. تأسیس دارالفنون (۱۲۶۸) و گشایش مدرسه علوم سیاسی (۱۳۱۷) و تدریس تاریخ در این دو مدرسه را که عامل آشنایی با تاریخ اروپا و تاریخ نگاری اروپایی بود، می توان از عوامل مؤثر در ظهور این سبک جدید دانست. بعد از آن به تدریج انبوهی از کتاب های تاریخی به زبان فارسی ترجمه شد و مورخان ایرانی نیز خود به نقد تاریخ نگاری سنتی و تألیف تاریخ به سبک جدید اقدام نمودند.
با تأسیس دانشگاه تهران (۱۳۱۳) و توسعه نظام آموزش عالی نوین، به تدریج رشته تاریخ به عنوان دانش علمی در ایران رونق گرفت. طی دهه های اخیر انبوهی از مراکز آموزش و پژوهش تاریخ در کشور شکل گرفته اند. اکنون هر سال هزاران مقاله و کتاب در زمینه تاریخ تألیف و ترجمه می شوند و صدها دانش آموخته متخصص تاریخ در مقاطع مختلف، از کارشناسی تا دکتری فارغ التحصیل می گردند.
در کنار تحولات مذکور، مجموعه وسیعی از تحولات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در جامعه جهانی و ایران، تأثیرات ضد و نقیضی بر سیر تاریخ، تاریخ نگاری، مطالعات تاریخی و نحوه عرضه تاریخ در قرن بیستم بر جای نهادند. ضد و نقیض از این حیث که هم سبب گسترش مطالعات تاریخی و اهمیت تاریخ شدند و هم به طور همزمان مانع پیشرفت چشمگیر معرفت شناختی و روش شناختی این مطالعات در ایران شدند.
نهادی شدن، ایدئولوژیک شدن و رسانه ای شدن مطالعات تاریخی سه فرایند اصلی بوده اند که طی یک قرن گذشته به نحو گسترده ای زمینه توسعه مطالعات تاریخی را فراهم نمودند و در عین حال این مطالعات را با چالش هایی از نظر توسعه روش شناختی روبه رو کرده اند.
در اینجا به نحو اجمال این فرایندها را توضیح می دهیم:
نهادی شدن
همان طور که توضیح دادیم تاریخ نگاری و مطالعات تاریخی جدید در ایران، با تأسیس دارالفنون، مدرسه علوم سیاسی و دانشگاه تهران شکل و توسعه نهادی یافت. از زمان تأسیس دانشگاه تهران تاکنون، ده ها گروه آموزشی در دانشگاههای دولتی، آزاد و مؤسسات آموزش عالی دیگر در سراسر ایران به تربیت کارشناس، محقق و مورخ مشغول شده اند.
این مؤسسات آموزش عالی دست اندرکار تربیت نیروی انسانی برای مراکز پژوهشی و انتشاراتی ای هستند که همزمان با توسعه دانشگاه ها گسترش یافته اند. مراکز آموزش عالی زمینه تحولات گسترده ای را در مطالعات تاریخی و تاریخ نگاری در ایران فراهم ساختند:
- گسترش مخاطبان حرفه ای متون تاریخی، از راه تربیت دانش آموختگانی که هویت مورخ بودن حرفه ای داشتند؛
- حرفه ای شدن تاریخ نگاری؛
- گسترش و انتقال دستاوردهای روش شناختی و معرفت شناختی مطالعات تاریخی در سطح جهانی و مخصوصاً غرب به ایران؛
- استانداردسازی روش های تحقیق به سبک جدید در مطالعات تاریخی و تاریخ نگاری از راه آموزش روش های تحقیق؛
- انسجام بخشیدن به اجتماع و آکادمیای تاریخ در ایران، از راه اعطای مدرک تحصیلی و رشته ای، همچنین گردهم آوری علاقه مندان به تاریخ و مطالعات آن؛
- ترویج و نشر متون تحقیقی و آموزشی تاریخ نگاری؛
اما با گذشت زمان و نهادینه شدن دانشگاه، مطالعات تاریخی و تاریخ نگاری آکادمیک متأثر از مسائل و مشکلات دانشگاه در ایران، نتوانست همپای تحولات و پیشرفت های تاریخ نگاری در سطح جهانی یا متناسب با نیازهای جامعه ایران توسعه یابد از این رو، به سرعت هم عرض تاریخ نگاری آکادمیک، «تاریخ نگاری روشنفکرانه» در عرصه عمومی گسترش یافت. این نوع مطالعات بیشتر خصلت بین رشته ای دارند و توسط نهادهای مستقل انتشاراتی یا نهادهای پژوهشی دولتی حمایت می شوند.
در واقع، دانشگاه توانایی پاسخگویی به نیازهای دولت ها و همچنین روشنفکران مستقل را نداشت لاجرم این دو، خود به تدریج نهادهایی برای توسعه مطالعات تاریخی شان ایجاد نموده و گسترش دادند.
اکنون طی سده گذشته، صدها مركز انتشاراتی، پژوهشی و مؤسسات آموزش عالی به شیوه ای نهادی دست اندرکار تولید، ترویج و توسعه تاریخ نگاری در ایران هستند. از این رو، شناخت وضعیت تاریخ نگاری ایران امروز، نیازمند شناخت رویه ها، ساز وکارها و عملکردهای نهادی نهادهای مذکور است. این نهادها از نظر سیاسی، ایدئولوژیک، و گفتمان تاریخی انسجام و یکپارچگی ندارند.
نهادهای دانشگاه عمدتا و بیش از هر چیز خود را مقید به روش علمی و انگاره نظری اثباتی می دانند. این انگاره نظری اولیه ای بود که آکادمیای تاریخ نگاری جدید ایران بر اساس آن توسعه یافت و با تکیه بر آن خود را از تاریخ نگاری سنتی متمایز نمود.
مؤسسات انتشاراتی مستقل، نسبت به دانشگاه ها از آزادی عمل بیشتری برخوردارند و با عرصه عمومی و روشنفکری پیوند نزدیک تری دارند. این مؤسسات از انتشار متون ترجمه شده روزآمد و مورد پسند بازار اندیشه که مخاطبان بیشتری دارند، حمایت می کنند.
با گسترش صنعت نشر و تعدد و توسعه مراکز انتشاراتی در دهه های اخیر، قدرت نفوذ و جایگاه مراکز انتشاراتی مستقل در تاریخ نگاری و مطالعات تاریخی ایران اهمیت چشم گیری یافته است. همچنین به علت تنوع و تعدد این مراکز، طیف گسترده تری از منابع، متون و موضوعات تاریخی در جامعه ایران عرضه شده است. با توجه به دسترسی جهانی به منابع و متون علمی از طریق اینترنت، مترجمان و مؤلفان ایرانی امروزه با سرعت روزافزون به تازه ترین منابع و مباحث تاریخ نگاری دسترسی پیدا می کنند و با حمایت مراکز انتشاراتی مستقل، آنها را به سرعت منتشر می سازند.
گسترش مراکز مطالعاتی دولتی در زمینه تاریخ و تاریخ نگاری، یکی دیگر از ابعاد توسعه نهادی تاریخ نگاری در ایران معاصر است. همان طور که قبلاً اشاره کردیم، در ایران دولت ها همواره مورخان خاص خود را تربیت و حمایت می کردند. در گذشته این موضوع عمدتاً جنبه فردی داشت و پادشاهان و فرمانروایان از مورخان، با پاداش دهی و تعیین مقرری منظم حمایت می نمودند، اما در دوره معاصر دولت ها برای تأمین هدف های خود در زمینه تاریخ، اقدام به تأسیس سازمان ها و مؤسسات پژوهشی، آموزشی و انتشاراتی می کنند.
این مؤسسات با برخورداری از بودجه ملی (نفت)، وظیفه دارند متناسب با ارزش ها و فلسفه سیاسی حکومت وقت، به تولید، ترویج و تبلیغ قرائت معینی از تاریخ و گذشته ایران بپردازند و به چالش هایی که روشنفکران و فعالان دگراندیش و مخالف یا رقیب، در زمینه تاریخ و گذشته مطرح می نمایند، پاسخ دهند. این مؤسسات لزوماً و همیشه نمی توانند نسبت به هدف سیاسی ای که دولت برای آنها در نظر می گیرد وفادار بمانند و اغلب به اشکال گوناگون به توسعه گفتمان تاریخ در عرصه عمومی نیز بسیار کمک می کنند.
این نکته را نیز باید اضافه کرد که نهادی شدن گفتمان تاریخ در ایران، تنها محدود به نهادهای مذکور نیست. نظام آموزش و پرورش جدید، سهم بسیاری در این زمینه داشته است. آموزش و پرورش اولین نهاد فراگیر و گسترده ای بود که از یک صد سال پیش، به تولید و ترویج فرهنگ مدرن در ایران امروز پرداخت.
یکی از نخستین مؤلفه های برنامه درسی آموزش و پرورش جدید ایران، درس تاریخ بود. از طریق این درس، دانش آموزان باید «تخیل تاریخی» تازهای نسبت به گذشته ایران به دست می آوردند، به همین سبب هر دولتی متناسب با فلسفه سیاسی خود، نوع خاصی قرائت تاریخی از گذشته ایران را در کتابهای درسی عرضه کرده است.
همچنین نظام آموزش و پرورش جديد، از طریق گسترش سوادآموزی توانسته است گستره مخاطبان متون و منابع تاریخ را بسیار وسعت دهد.
ایدئولوژیک شدن
روشنفکران ایرانی از همان ابتدای نیمه قرن نوزدهم، به اهمیت تاریخ برای ایجاد تحول و تحقق «ایده پیشرفت» برای ایران پی بردند و افرادی نظیر میرزا فتحعلی آخوندزاده یا میرزا آقاخان کرمانی به نقد تاریخ نگاری سنتی پرداختند و تا دوران مشروطه توانستند با سبک جدید تحقیق تاریخی آشنا شوند. در عین حال، از همان ابتدا در دام نگرشهای ایدئولوژیک اسیر شدند.
ناسیونالیسم، اولین ایدئولوژی ای بود که انگاره نظری تاریخ نگاری جدید شد. ظهور دولت - ملت جدید در ایران در پی انقلاب مشروطه و همچنین بعد از روی کار آمدن رضاشاه، بر پایه نوعی «ناسیونالیسم رمانتیک» یا فرهنگی (احیای فرهنگ ایران باستان) بود. در نتیجه، روشنفکران حاکم عصر مشروطه مانند میرزا آقاخان کرمانی، سید حسن تقی زاده و حسین پیرنیا و بسیاری مورخان دیگر، عمدتا بر پایه این ایدئولوژی به تاریخ و مطالعات تاریخی پرداختند و از آن زمان تاکنون سایه این ایدئولوژی کم وبیش بر بسیاری از مطالعات تاریخی وجود داشته است.
مارکسیسم، ایدئولوژی دیگری است که در دوره معاصر، تمام مطالعات تاریخی در سطح جهان و از جمله ایران متأثر از آن بوده است.
از دهه ۱۸۸۰ به بعد، روشنفکران بسیار از جمله برخی مورخان به مارکسیسم گرویدند تا در همدلی با جنبش های اجتماعی و کارگری که بخش گسترده ای از آن با راهبرد آموزه های مارکس به نیروهای سیاسی توده ای مبدل شده بودند، جهان را دهند. همبستگی روشنفکران با جنبش های توده ای، مورخان داعی دگرگونی جهان را به سوی رشته های پژوهشی خاص، به ویژه مطالعه سرگذشت مردم عادی و زحمتکش کشانید.
در ایران تاریخ نگاری مارکسیستی با تشکیل و گسترش حزب توده به وجود آمد و محققانی مانند تقی ارانی، احسان طبری، کریم کشاورز، ایرج اسکندری، فرهاد نعمانی و باقر مؤمنی آن را توسعه دادند.
واقعیت تلخ درباره تاریخ نگاری مارکسیستی در ایران، این است که این نوع تاریخ نگاری بیش از آنکه نوعی تلاش مستقل آکادمیک باشد، نوعی فعالیت حزبی و سیاسی بود. در نتیجه، این تاریخ نگاری نتوانست همگام با تحولات و پیشرفتهای روش شناختی در حوزه تاریخ نگاری مارکسیستی به پیشرفت تاریخ نگاری در ایران کمک نماید.
سومین ایدئولوژی تأثیرگذار در مطالعات تاریخی ایران، «ایدئولوژی بومی گرایی» است که عده زیادی از روشنفکران ایرانی شارح آن بودند.
این ایدئولوژی در نتیجه نقد روابط استعماری غرب و «سیاست های نوسازی»، به سبک غربی در دوره پهلوی گسترش یافت. ایدئولوژی بومی گرایی اساسا پدیده ای جهانی بود و در اغلب کشورهای غیرغربی گسترش یافته بود.
این ایدئولوژی به اشکال گوناگون مانند گفتمان پسااستعماری، ضد شرق شناسی و اسلام گرایی مطرح شد.
در سالهای ۱۹۷۰ با ظهور گفتمان بازاندیشی و نقادی دانش های انسانی و اجتماعی در غرب، در کشورهای غیرغربی نیز نوعی انتقاد از توسعه تاریخ نگاری جدید و مطالعات تاریخی تحت لوای «گفتمان پسااستعماری» شکل گرفت.
گفتمان پسااستعماری در ایران، نمایندگان برجسته ای مانند جلال آل احمد و علی شریعتی را در دهه های مذکور پیدا کرد.
آنان در نوشته های متعدد خود به نقد روشنفکران ایرانی از جمله مورخان پرداختند. در نتیجه گسترش این گفتمان و عوامل متعدد اجتماعی و سیاسی دیگر بود که در سال ۱۳۵۷ انقلاب اسلامی رخ داد. از آن پس نظام سیاسی حاکم، تلاش گسترده ای برای توسعه تاریخ نگاری اسلامی یا تاریخ نگاری که به هر حال با جهان بینی و ارزش های برخاسته از انقلاب اسلامی سازگار باشد، انجام داده است.
رسانه ای شدن
در نتیجه توسعه رسانه های جمعی، تاریخ و روایت گری تاریخی به صورت رسانه ای به صورت گسترده ای توسعه یافته است. امروزه یکی از برنامه های مهم تلویزیونی، سریال های تاریخی، برنامه های باستان شناسی، گفت و گوهای علمی تاریخ، برنامه های آموزشی تاریخ و اشکال بسیار متنوع تولیدات تلویزیونی در زمینه تاریخ است.
این امر موجب «بصری شدن "Visolisation"» فهم و بینش تاریخی عوام شده است و بیش از هر زمانی «تاریخ به مثابه سرگرمی» در دسترس عامه قرار دارد. دسترسی به تاریخ تا گذشته نه چندان دور، بسیار محدود بود؛ زیرا تنها افراد باسواد، فرهیخته و متخصص و در عین حال صاحب قدرت یا نفوذ می توانستند به بایگانی ها و کتابخانه ها دسترسی داشته باشند، اما اکنون برنامه های تلویزیونی با بازآفرینی داستان های گذشته یا بازسازی رخدادهای تاریخی، گذشته را به صورت منبع سرگرمی و امری کاملاً دسترس پذیر کرده اند. در عین حال، رسانه های دیگر نیز به صورت های متفاوتی به ترویج و دسترس پذیری تاریخ برای عوام می پردازند.
امروزه تاریخ در ایران نیز مانند بسیاری از کشورهای دیگر، یک جنبه متنی پیدا کرده و تبدیل به نظامی از دلالت ها و نشانه های تلویزیونی، گالری عکس ها و ... شده است. برای نشان دادن اهمیت نقش رسانه ای شدن تاریخ به چند مثال در زمینه رسانه شدن تاریخ اسلام در رسانه های ایران در سالهای اخیر می پردازیم:
رسانه های دولتی ایران چندین سال است که زندگی پیامبران و امامان را به صورت فیلم عرضه می دهند. اولین تولید در این زمینه، سریال امام علی (ع) بود. این سریال در زمان پخش با مناقشه هایی همراه شد؛ زیرا در این سریال تصویر امام علی (ع) تا حدودی به امری «غير قدسی» یا دنیوی تبدیل شد.
رسانه ها در بازنمایی امور، باید به مادی ترین وجوه که قابل ارائه است، بپردازند و از برخی وجوه معنایی که قابل تصویرسازی نیست، چشم بپوشند. همچنین برای لذت بخش کردن متن های تصویری برای جلب مخاطب، ناگزیر به ماجراها و اموری توجه می کنند که مورد پسند بینندگان و شنودگان باشند. این امر سبب می شود در بازنمایی زندگی امامان و پیامبران، روایتی تقریباً عرفی و دنیوی شده از زندگی پیامبران و امامان داشته باشیم. برای مثال، به طور تاریخی چهره پیامبران و امامان نامحسوس است، ولی در فیلم امام علی (ع) اگرچه ظاهرا چهره امام علی (ع) آشکار نیست، چهره مالک اشتر و شخصیت های دیگر را می بینیم و در تداعی معنایی که صورت می گیرد، داریوش ارجمند را با مالک اشتر همخوان می کنیم؛ در اینجا عملا تمام فضای قدسی، انتزاعی و آسمانی را زمینی می کنیم.
اکنون این پرسش مطرح می شود که نشانه گذاری تاریخ اسلام به صورت تصویر، چقدر می تواند تاریخ اسلام را منعکس کند؟ همچنین موسیقی ای را که برای فیلم امام علی (ع) ساختند بی نظیر است و بسیاری از مردم اکنون امام علی (ع) را با این موسیقی می شناسند، درحالی که در فرهنگ اسلامی موسیقی جایگاهی ندارد. وقتی برجسته ترین شخصیت تشیع را با موسیقی معرفی می کنیم، شرایط عوض می شود. وقتی تاریخ را متن می کنیم، خود پیامبر وجود ندارد، ولی فیلم آن وجود دارد. حال اگر صدهزار کتاب در زمینه تاریخ صدر اسلام نوشته شود، باز هم فیلم های حضرت محمد (ص) یا امام علی (ع) تأثیر بسیار گسترده تری در تخیل تاریخی مردم از اسلام به جای می گذارند.
وقتی تاریخ اسلام تبدیل به متن و متن هم تبدیل به رسانه جمعی می شود، تاریخ اسلام دیگر مسئله ای آکادمیک نیست که محققان درباره آن مناقشه طرح کنند یا نه؛ مسئله این است که «حافظه جمعی» جامعه تحت تأثیر آن دگرگون می شود.
وقتی یک واقعه تاریخی یا شخصیت دینی را به تعزیه، تئاتر، موسیقی عامه پسند یا فیلم سینمایی تبدیل می کنیم، لاجرم در روایت آن در متن، دستکاری هایی صورت می گیرد که زندگی و واقعه مورد نظر قابلیت «عامه پسند شدن» را پیدا کند. در اینجا رابطه مردم، شخصیت ها و رخدادهای دینی کارناوالی، مردم پسند و دنیوی می شود. به نوعی عامه مردم سلیقه شان را بر نحوه روایت از تاریخ دین تحمیل می کنند.
سیاسی شدن
عمومی شدن تاریخ و روایت های گذشته از طریق رسانه ها، سبب افزایش بیش از پیش اهمیت و معنای سیاسی تاریخ شده است.
تاریخ همواره برای حکومت ها وقدرت ها اهميت داشته است. اکنون این اهمیت نه تنها مضاعف شده، بلکه ابعاد متفاوت و وسیعی یافته است؛ زیرا در زمان حاضر هرگونه روایتی از رخدادهای گذشته، به سهولت از طریق رسانه ها تبدیل به تصاویر جذاب و عامه پسند می شود و در اختیار تک تک شهروندان قرار می گیرد و همگان با هر میزانی از توانایی فکری و سرمایه فرهنگی می توانند به آن دسترسی پیدا کنند. در چنین شرایطی، تاریخ نه تنها روایتی صرف از گذشته نیست، بلکه تبدیل به ذهنیت بالفعل کنونی شهروندان از هستی و هویت امروزی شان شده است؛ از این رو، از سویی موجب «دموکراتیک تر شدن» تاریخ می شود و از سوی دیگر قدرت و حکومت ها را بیش از هر زمانی ترغیب و ناگزیر به مداخله در تاریخ می نماید.
این امر اگرچه موجب سرازیر شدن کمک ها و حمایت های مالی و حقوقی دولت ها در زمینه توسعه تاریخ و مطالعات تاریخی شده است، در عین حال محدودیت های مهمی نیز برای آن ایجاد می نماید.
علاوه بر این، رسانه ای شدن تاریخ پیامدهای متعددی برای تاریخ نگاری دارد؛ زیرا با رسانه ای شدن و عمومی شدن تاریخ، مورخان نیز دیگر نمی توانند مانند گذشته تنها متولیان روایت گری تاریخ باشند، بلکه روزنامه نگاران، کارگردانان، فیلمنامه نویسان، گزارشگران، مفسران رسانه ای، عکاسان، فیلم برداران و بسیاری دیگر از کارگزاران رسانه به جمع آنان پیوسته اند و در کنارشان به بازنمایی امر تاریخی مشغول اند. در این شرایط است که مورخان نیز گاه به کارگزاران و کنشگران رسانه ای بدل می شوند تا بتوانند در بازار تاریخ جایی برای متاع خود بیابند. بدین سبب نه تنها تاریخ و روایت گری گذشته، که مورخان نیز در فرایند عامه پسندشدن درگیر می شوند. در چنین شرایطی معیارهای پژوهش تاریخی دیگر صرفا معیارهای مورد نظر مورخان و آکادمیا نیست، بلکه پسند عامه و ملاک بازار نیز تعیین کننده اند.
با توجه به این تحولات است که در بحث تاریخ، مفهوم «بازنمایی» اهمیت اساسی دارد. بازنمایی یعنی آنچه که رادیو، تلویزیون، روزنامه ها و رسانه های جمعی از پدیده های اجتماعی عرضه می کنند، انتقال و ارائه تصاویری از واقعیت نیست، بلکه نوعی دستکاری در آن وجود دارد؛ یعنی به طور همزمان هم بازتابی است از یک واقعیت و هم برساختن و شکل دادن آن است.
رسانه ها در انعکاس واقعیت، به نوعی، دست به شبیه سازی آن می زنند و از آنجایی که این بازنمایی یا شبیه سازی واقعیت، چیزی است که «برساخته» می شود، قدرت و ایدئولوژی در آن دخالت دارد. بازنمایی تاریخ، از جمله پدیده هایی است که در قرن بیستم مورد علاقه رسانه ها بوده است؛ چراکه همه دولتها، حکومتها و نهادهای سیاسی علاقه داشتند، به نحوی روایتی از تاریخ را بازنمایی کنند. در ایران هم رسانه ها ابزاری برای این کار بودند.
وقتی تاریخ بدین شکل از طریق رسانه ای شدن عمومی می شود، حد و مرز آن از حوزه آکادمی بیرون می آید و در چرخه ای قرار می گیرد که دیگر معیارهای صحت و سقم تاریخی فقط توسط نخبگان مورخ تعیین نمی شود، بلکه توده های مردم هم از طریق واکنش هایی که نسبت به چگونگی بازنمایی تاریخ عرضه می کنند، معیارهای خود را برای تعیین تاریخی بودن امور بر تاریخ تحمیل می کنند.
پیامدهای رسانه ای شدن در تاریخ بسیار گسترده است. تا اینجا ابعاد همگانی شدن، عامه پسند و سرگرمی شدن، دموکراتیک شدن، بصری شدن و سیاسی شدن آن بررسی شد. در ادامه پیامدهای یکی از این فرایندها يعنی بصری شدن را بر تاریخ نگاری شرح میدهیم:
بصری شدن
دیوید استیلی در کتاب بسیار خواندنی اش با عنوان کامپیوتر، بصری شدن و تاریخ: چگونه فناوری های جدید فهم ما از گذشته را متحول می سازند، بصری شدن تاریخ را مهمترین تحول دهه های اخیر در شناخت انسان معاصر از گذشته می داند.
استیلی استدلال می کند که مجموعه فناوری های ارتباطی و نمایشی جدید مانند عکاسی، فیلمبرداری، ارتباطات ماهواره ای و اینترنت در کنار موزه ها، گالری ها و اشکال گوناگون نمایشگاه ها، فرصت های تازه و متفاوتی برای عرضه تاریخ و دسترسی به گذشته، در دوره مدرن در اختیار بشر قرار داده اند.
در دوره پیشامدرن روایت گری و دسترسی به گذشته عمدتا محدود به بیان و نقل تاریخ از طریق واژگان بود که به صورت های شفاهی یا مکتوب انجام می شد. تنها شکل متفاوت یا غیر کلامی تاریخ، اشیا، بناها و بقایای به جای مانده از گذشتگان بود، اما با توسعه نقاشی از قرن شانزدهم به بعد و اختراع دوربین عکاسی در قرن نوزدهم، و سپس دوربین فیلمبرداری، به تدریج باز آفرینی و نمایش گذشته به صورت تصویر گسترش یافت.
پیدایش صنعت سینما و ظهور فیلم این امکان را فراهم ساخت که انسان بتواند به تماشای گذشته بپردازد و تاریخ را به جای خواندن، تماشا کند.
علی رغم اینکه تا دهه هفتاد روایتگری بصری تاریخ بسیار توسعه یافته بود، اختراع اینترنت و ماهواره این امکان را فراهم آورد تا تماشای انبوه و توده ای تاریخ و گذشته برای همگان به امر عادی بدل شود. در عین حال، طی چند دهه گذشته به دلیل گسترش صنعت گردشگری و توریسم، ساختن و توسعه موزه ها و نمایشگاه های فرهنگی نیز به نحو چشمگیری در بصری کردن تاریخ نقش ایفا کرده اند.
اهمیت بصری شدن تاریخ در این نکته است که بصری شدن به طور اساسی با «نثر مکتوب» و «نگارش»، از نظر نوع عرضه مباحث و شیوه استدلال تفاوت دارد؛ زیرا تصاویر امکان ارائه «چندبعدی» (مکان، فضاو مادیت چیزها) پدیده ها را میسر می سازد، در حالی که نثر مکتوب یا نگارش، «تک بعدی» و «خطی» است.
این امر برای مورخان که درباره گذشته سخن می گویند اهمیت شایانی دارد؛ زیرا گذشته ظاهرا امر زنده، موجود و در دسترس نیست. بصری شدن تاریخ این امکان را به مورخان میدهد که نه تنها شیوه های تازه ای برای دسترسی، فهم و معنادار ساختن گذشته به کار گیرند، بلکه سبب می شود مخاطبان وسیع تری نیز از این طریق پیدا کنند. عوام اکنون بهتر می توانند با دستاوردهای فعالیتهای مورخان و همه کسانی که در کار بازشناسی گذشته هستند، ارتباط برقرار نمایند.
بصری شدن می تواند چالش هایی نیز در مسیر پژوهش تاریخی فراهم سازد؛ از جمله این چالش ها «وسوسه خلق فانتزی و خیالی گذشته» و «دستکاری آسان تر در روایتگری تاریخ» است.
امروز هزاران فیلم درباره گذشته های دور و نزدیک تولید شده است. بسیاری از این آثار دستکاری های عمدی یا غیرعمدی نادرستی در روایت تاریخ به وجود آورده اند. به هر حال مسئله بصری شدن تنها به تلویزیونی یا «سینمایی شدن تاریخ» محدود نمی شود؛ همان طور که استیلی استدلال می کند امروزه اغلب مورخان حرفه ای در کتاب ها و مقالات خود از اشکال گوناگون تصویر استفاده می کنند و داده های بصری از منابع اصلی متون ایشان است. بسیاری از مورخان نیز به تولید فیلم های مستند تاریخی روی آورده اند.
گذشته از اینها، آموزش تاریخ در مدارس و دانشگاهها به صورت دیجیتالی، مجازی و بصری در آمده است؛ از این رو، مورخان ناگزیر باید علاوه بر مهارت های کلاسیک بتوانند از سواد بصری و دیجیتالی بالایی برای ایفای نقش های حرفه ای خود برخوردار باشند. سال ها پیش، مک لوهان استدلال کرد که نوع رسانه ارتباطی هر جامعه ای شکل دهنده صورت فرهنگی آن جامعه خواهد بود؛ در این صورت فرهنگ اجتماع مورخان نیز متأثر از رسانه های ارتباطی جدید متحول خواهد شد. اکنون ما تاریخ بصری را در کنار تاریخ مکتوب داریم.
بین رشته ای شدن
مطالعه گذشته دیگر در انحصار تاریخ نگاری نیست، گرچه حتی در این باره که هرگز چنین انحصاری وجود داشته است، تردید وجود دارد. اکنون نه تنها گذشته موضوع دانش های گوناگون مانند باستان شناسی، انسان شناسی، جامعه شناسی، مطالعات موزه و امثال این نوع دانش ها است، بلکه رسانه ها، گزارشگران، کارگزاران رسانه ای و سینمایی دست اندرکار دست یافتن به گذشته و نشان دادن آن هستند؛ اما مسئله تنها این نیست، بلکه در زمان حاضر مرز بین تاریخ نگاری، مطالعات تاریخی، و نمایش و بازنمایی رسانه ای تاریخ درهم ریخته است.
گئورگ ایگرز در کتاب تاریخ نگاری در قرن بیستم: از عينيت گرایی علمی تا چالش های فرامدرن (losers ،1997) استدلال می کند که از ابتدای قرن نوزده به تدریج تاریخ نگاری به مثابه رشته ای دانشگاهی و مستقل ظهور یافت و توانست مرزهای نمادین فرهنگ رشته ای خاص خود را شکل دهد. در آن زمان مورخانی چون رنکه توانستند تاریخ نگاری را با اتکا به تلقی اثباتی از علم تاریخ، از الهیات، ادبیات، فلسفه و دیگر دانش های انسانی مستقل نمایند. از آن پس در تمام جهان رشته تاریخ توسعه یافت، اما در نیمه دوم قرن بیستم تاریخ نگاری دیگر نتوانست با تحولات سیاسی و معرفتی جهان روز خود را انطباق دهد. از این رو مطالعات تاریخی به سرعت با علوم اجتماعی در هم آمیخت و جامعه شناسان، اقتصاددانان، عالمان سیاسی، انسان شناسان و محققان مطالعات فرهنگی پیشروان مطالعات تاریخی شدند. در این روند جدید، به جای تأكید بر عاملیت افراد در شکل گیری رخدادها عمدتا بر ساختارهای اقتصادی و اجتماعی به عنوان شکل دهنده تحولات تاریخی تأکید می شود.
همچنین با ظهور دنیای پست مدرن در دهه های اخیر و نقدهای معرفت شناختی و روش شناختی آنها، به تدریج ایده علمی بودن تاریخ نگاری به چالش کشیده شد.
در دهه های اخیر با بیان این نکته که تاریخ نگاری نوعی فعالیت ادبی است که مورخان در کار خلق داستان هایی درباره گذشته هستند و متون تاریخی مانند متون ادبی ارزش و کارکردهای زیباشناسانه دارند و در نتیجه تخیل و حقیقت در روایت تاریخی در هم آمیخته است، عملاً تاریخ نگاری با نقد ادبی نیز پیوند خورد.
در اینجا قصد بررسی داعیه های پست مدرن را نداریم، اما حاصل پیوند تاریخ و علوم اجتماعی، و تاریخ نگار و منتقد ادبی این شده است که مطالعات تاریخی بیش از هر زمان دیگری ماهیت بین رشته ای پیدا کرده است. در این فرایند بین رشته ای شدن، رویکرد تاریخ فرهنگی اهمیت ویژه ای دارد؛ زیرا این رویکرد به مثابه یک رویکرد تحلیلی انتقادی، معطوف به روش شناسی های تازه ای است که اجازه می دهد مجموعه دستاوردهای علوم در رشته های مختلف علوم اجتماعی یعنی اقتصاد، تاریخ، مطالعات فرهنگی، انسان شناسی، جامعه شناسی، زبان شناسی، و سایر رشته ها را در خدمت مطالعات تاریخی قرار دهد.
فرهنگی شدن
یکی از مهمترین پیامدها و ابعاد تحولات مذکور در تاریخ نگاری امروزی توجه روزافزون به فرهنگ، زندگی روزمره و تجربه زیسته همه مردم اعم از صاحبان قدرت یا افراد معمولی است. این امر ناشی از چرخش فرهنگی در تاریخ از یک سو و متکثرشدن روش شناختی و معرفت شناختی مطالعات تاریخی از دیگر سو است.
مهمترین تبلور عینی چرخش فرهنگی در تاریخ نگاری و مطالعات تاریخی را می توان در گسترش روزافزون تاریخ فرهنگی در دهه های اخیر دانست.
تاریخ فرهنگی اگرچه ریشه و تاریخی طولانی دارد و ژاکوب بورکهارت مورخ سوئیسی قرن نوزدهم بنیانگذار آن است، در معنای اخیر آن از دهه ۱۹۷۰ به این سو گسترش یافته است. این رویکرد از تلفیق رهیافت های انسان شناسی، زبان شناسی، نظریه ادبی، مطالعات فرهنگی و تاریخ شکل گرفته و به مطالعه فرهنگ عامه پسند و تفسیر فرهنگی تجربه های تاریخی می پردازد.
در این رویکرد، توصیف هایی از دانش، رسوم، شیوه زندگی، مناسبات بین مردم، ورزش، آشپزی، فرهنگ مردم و هنرهای اقوام، ثبت و مستندسازی روایت می شود. پدیده هایی که مرتبط با مردم عادی و غیر نخبگان است، مانند جشن ها، کارنوال ها، آیین های عمومی و عامه پسند، سنت ها، حماسه ها و قصه های فرهنگ مردم، صورت های گوناگون فرهنگ شفاهی و روندها یا جریان فرهنگی عمومی مانند ناسیونالیسم و جنبش زنان از موضوعات اصلی و مورد توجه تاریخ فرهنگی بوده است.
موضوعاتی که در تاریخ فرهنگی مطالعه می شوند، معمولاً شامل رخدادهای فرهنگی است که از گذشته تا اکنون به نحو متوالی و مستمر تداوم داشته اند و ممکن است در آینده نیز ادامه یابند. تاریخ فرهنگی به ثبت و تفسیر رخدادهای گذشته انسانی با درنظر گرفتن بستر یا فضای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آنها می پردازد. تاریخ فرهنگی متأثر از مطالعات فرهنگی، توجه خاصی به مفاهیمی مانند قدرت، ایدئولوژی، طبقه، هویت، نژاد و جنسیت دارد. چگونگی بازنمایی گذشته و تاریخ در رسانه هایی مانند تلویزیون، رادیو، مطبوعات، مجلات و اینترنت از موضوعات اصلی در مطالعات تاریخ فرهنگی بوده است.
این رویکرد از تاریخ، از رهیافت های گوناگون تاریخ نگاری مانند تاریخ هنر، مکتب آنالز، تاریخ نگاری مارکسیستی، تاریخ نگاری خُرد و تاریخ فرهنگی جدید یا نوتاریخی گری تغذیه می شود.
بیشتر بخوانید:
تاریخ فرهنگی؛ تعریف، روش شناسی و تاریخچه آن
منبع: تاریخ فرهنگی ایران مدرن - نعمت اله فاضلی
پایگاه خبری حقوق نیوز - مفاهیم و ادبیات سیاسی و اجتماعی
دیدگاه