لاکتوز چیست؟ | عدم تحمل لاکتوز؛ علائم و راه های درمان آن

لاکتوز چیست؟

هر چیز شیرینی، دارای قند است؛ اما همه قندها یکسان نیستند. در طبیعت انواع مختلف قند وجود دارد. یکی از فراوان‌ترین انواع قند در طبیعت، ساکارز است. پس از ساکارز، نوبت به دی ساکارید طبیعی یا همان لاکتوز می‌رسد.

لاکتوز یک قند دی ساکارید است که از گالاکتوز و گلوکز ساخته می شود. این ماده یک قند غیر قابل تخمیر است که به آن قند شیر نیز گفته می شود. این دی ساکارید عمدتا در شیر موجود می باشد.علاوه بر این در انواع فرآورده های لبنی مشتق شده از شیر نیز این ترکیب را می توان یافت، اگرچه مقدار آن با توجه به روش تولید و فرآوری متفاوت خواهد بود.

توجه نمایید که لاکتوز؛ سفید و بی بو است و فقط در شیر به دست آمده از پستانداران یافت می شود ، بنابراین محصولات شیر گیاهی مانند شیر بادام و شیر سویا حاوی آن نیستند.

آنزیم لاکتاز به بدن انسان کمک می کند تا لاکتوز را هضم کند. این کار با شکستن و تقسیم لاکتوز به گلوکز و گالاکتوز انجام می شود ، این فرایند قندها را به منظور تامین انرژی در بدن آماده می کند.

به صورت طبیعی این ماده در شیر و محصولات حاوی شیر موجود می باشد و به عنوان افزودنی در انواع قرص ها، دسر ها، نوشیدنی ها و… یافت می شود.

کاربردهای لاکتوز

از جمله کاربرد های آن می توان به تولید دارو ، فرآوری مواد غذایی و تخمیر اشاره نمود.

داروسازی

از لاکتوز در صنعت داروسازی در تهیه و ساخت داروها به طور گسترده استفاده می شود. گرید دارویی آن از آب پنیر تولید می شود(مایعی که در هنگام تولید پنیر به دست می آید).

در بیشتر موارد استفاده از آن ، به عنوان ماده کمکی (ماده غیرفعال) استفاده می شود. هدف اصلی آن کمک به انتقال ماده موثره در بدن است که در قرص ها ، کپسول ها و استنشاق کننده های پودر خشک استفاده می شود.

لاکتوز در حدود دوز  60-70٪ در انواع داروها – مانند کپسول ، قرص ، شربت ، کرم و پماد مورد استفاده قرار می گیرد . حدود 45٪ داروها حاوی ترکیبی از لاکتوز و سلولز میکرو کریستالی (MCC) می باشند.

برخی از نقش های لاکتوز در داروها عبارتند از:

پر کننده: گاهی اوقات مواد فعال موجود در دارو بسیار کم و ناچیز است. مواد پرکننده مانند لاکتوز حجم دارو را افزایش می دهند و به جریان بهتر آن کمک می کنند. پرکننده ها همچنین اندازه گیری ماده فعال موجود در داروها را آسان  تر می نمایند.

بایندر: لاکتوز با کمک به سایر مواد موجود در یک قرص ، آن ها را به هم متصل کرده و بهم می چسباند. در نتیجه می تواند خواص ، کیفیت و بافت و ساختار قرص ها را تا حدود زیادی بهبود ببخشد.

برخی از خصوصیات لاکتوز که باعث می شود برای این اهداف مورد استفاده قرار بگیرد عبارتند از: مقاومت بالا ، پایداری شیمیایی و فیزیکی ، دسترسی آسان ، سازگاری با مواد فعال و توانایی حل شدن در آب

کاربرد های غذایی

لاکتوز خوراکی در فرآوری مواد غذایی استفاده می شود . گرید غذایی بیشتر از کشک به دست می آید.

به دلیل توانایی خوب حمل رنگ و طعم ، از آن در چاشنی ها و کالاهای پخته شده استفاده می شود. همچنین به غذاها و دسر های خوراکی مانند بستنی ، شیر بدون چربی ، شیر تغلیظ شده ، سوپ های خشک ، خامه، قهوه ، شکلات و آب نبات ، محصولات گوشتی و کنسرو میوه ها و سبزیجات از این افزودنی استفاده می شود.

استفاده از آن در این محصولات علاوه بر کاهش هزینه ها به عنوان نقش پرکننده و حامل می تواند سبب تنظیم طعم شیرینی در دسر ها شود.

تخمیر کننده

لاکتوز برای تولید غذاهایی مانند پنیر ، ماست ، کفیر و شیر ترش تخمیر می شود. لاکتوز همچنین برای تولید اسید لاکتیک تخمیر می شود . این اسید در صنایع دارویی ، آرایشی و غذایی کاربردهای گوناگونی دارد.

روند تخمیر آن شامل افزودن باکتری های اسید لاکتیک (و معمولاً مخمر) به شیر یا به یک محصول جانبی ساخته شده با شیر است.

شناسایی باکتری ها

در آزمایشگاه بالینی ، توانایی باکتری ها در تخمیر لاکتوز ممکن است به تشخیص اینکه کدام گونه باکتری باعث ایجاد عفونت شود کمک نماید، این فرایند در تشخیص عامل مسمومیت غذایی کمک می کند. به عنوان مثال ، اشریشیا کلی لاکتوز را تخمیر می کند در حالی که اکثر گونه های سالمونلا توانایی انجام این کار را ندارند.

عدم تحمل لاکتوز

بسیاری از افراد، با مصرف لاکتوز دچار ناراحتی گوارشی می‌شوند. این دسته افراد به عدم تحمل لاکتوز دچار هستند.

افراد مبتلا به عدم تحمل لاکتوز قادر به هضم کامل قند شیر یا لاکتوز نیستند. در نتیجه، آن‌ها بعد از غذا خوردن یا آشامیدن فرآورده‌های لبنی دچار اسهال، گاز و نفخ می‌شوند. عدم تحمل لاکتوز که گاهی عدم جذب لاکتوز  نامیده می‌شود، معمولاً بی خطر است اما گاهی علائم آن ناخوشایند و آزار دهنده خواهد بود.

بدن انسان برای تجزیه لاکتوز، به یک آنزیم با نام لاکتاز نیاز دارد. لاکتاز به‌صورت طبیعی در روده انسان تولید می‌شود. در حقیقت پس از 2 سالگی و زمانی که انسان دیگر شیر مادر مصرف نمی‌کند، میزان تولید لاکتاز کاهش پیدا می‌کند؛ اما برای برخی افراد، این میزان بسیار کم می‌شود و به حدود صفر می‌رسد.

این دسته افراد به‌دلیل عدم وجود لاکتاز کافی، قادر به تجزیه لاکتوز نیستند. به همین خاطر لاکتوز در سیستم گوارشی آن‌ها هضم نمی‌شود و مشکلات گوارشی ایجاد می‌کند.

از پیامدهای بلندمدت عدم تحمل لاکتوز  و حساسیت به لبنیات می توان به این موارد اشاره کرد:

• کمبود کلسیم
•  پوکی استخوان
• کمبود ویتامین D
•  بیماری‌های استخوان
• ریزش مو و سست شدن ناخن ها

این دسته افراد باید از محصولات بدون‌ لاکتوز استفاده کنند. محصولات بدون‌لاکتوز فاقد لاکتوز نیستند. در حقیقت علاوه بر لاکتوز، مقداری لاکتاز را نیز همراه دارند. به همین خاطر فرد با مصرف آن‌ها دچار مشکلات گوارشی نمی‌شود.

علائم عدم تحمل لاکتوز

علائم و نشانه‌های عدم تحمل لاکتوز معمولاً بین ۳۰ تا دو ساعت بعد از خوردن و یا آشامیدن غذاهای حاوی لاکتوز ایجاد می‌شود‌. علائم و نشانه‌ها شامل:

• اسهال
• حالت تهوع و برخی اوقات استفراغ
• پیچ خوردگی شکم و معده
• نفخ
• گاز

انواع عدم تحمل لاکتوز

عدم تحمل لاکتوز سه نوع دارد و در هر نوع عوامل متفاوت و مختلفی باعث بروز عدم تحمل لاکتوز خواهد شد

عدم تحمل لاکتوز اولیه

افراد مبتلا به عدم تحمل لاکتوز اولیه، که شایع‌ترین نوع این عارضه هم به شمار می‌رود، در آغاز زندگی مقدار کافی و مناسبی از لاکتاز را تولید می‌کنند. نوزادان که همه‌ی مواد مغذی مورد نیاز خود را از شیر می‌گیرند به لاکتاز نیاز دارند.

زمانی که کودکان شیر ماده را با مواد غذایی دیگر جایگزین می‌کنند، مقدار لاکتاز تولید شده به صورت طبیعی پایین‌تر می‌رود. این مقدار هنوز به حد کافی و مورد نیاز برای گوارش مواد لبنی مصرفی فرد بزرگسال است‌. در عدم تحمل لاکتوز اولیه اما مقدار لاکتاز تولید شده در بزرگسالی به حد زیادی کاهش می‌یابد و بنابراین گوارش مواد لبنی به سختی ممکن خواهد بود.

عدم تحمل لاکتوز ثانویه

این نوع از عدم تحمل لاکتوز زمانی رخ می‌دهد که تولید لاکتاز در روده کوچک بعد از بیماری، آسیب و یا جراحی کاهش پیدا کند. بیماری‌هایی که در بروز عدم تحمل لاکتوز ثانویه نقش دارند، عبارتند از:

• عفونت‌ها
• بیماری سلیاک
• رشد بیش از حد باکتریایی
• بیماری کرون

درمان بیماری‌های زمینه‌ای ممکن است باعث بازیابی سطح لاکتاز و بهبود علائم و نشانه‌ها شود‌. با این همه این فرایند ممکن است زمان بر بوده و به سرعت رخ ندهد.

عدم تحمل لاکتوز مادرزادی و یا تکاملی

این نوع از عدم تحمل لاکتوز بسیار نادر است‌. اما نوزادانی که با عدم تحمل لاکتوز به دنیا می آیند دچار فقدان لاکتاز هستند. این عارضه به صورت ژنتیکی و طبق الگویی به نام اتوزوم  غالب منتقل می‌شود. به عبارتی دیگر هم پدر و هم مادر باید یک گونه ژن را به فرزند منتقل کنند تا فرزند مبتلا شود‌. نوزادان نارس هم به دلیل ناکافی بودن سطح لاکتاز می‌توانند به عدم تحمل لاکتوز مبتلا شوند.

عوامل خطر برای ابتلا به عدم تحمل لاکتوز

عواملی که باعث می‌شود فرد برای ابتلا به عدم تحمل لاکتوز مستعدتر باشد، عبارتند از:

• افزایش سن: عدم تحمل لاکتوز معمولاً در بزرگسالی رخ می‌دهد. این بیماری در میان نوزادان و کودکان چندان رایج نیست.
• نژاد: عدم تحمل لاکتوز در میان افراد آفریقایی، آسیایی، لاتین تبار و افرادی با ریشه آمریکایی سرخپوستی شایع‌تر است
• تولد پیش از موعد: نوزادانی که به صورت نارس به دنیا می‌آیند ممکن است سطح لاکتاز خون آن‌ها کم‌تر از حد معمول باشد. چرا که سلول‌های مخصوص تولید کننده لاکتاز در روده کوچک در اواخر سه ماهه‌ی سوم بارداری ایجاد می‌شوند.
• بیماری‌های روده کوچک: بیماری‌های روده کوچک که باعث بروز عدم تحمل لاکتوز می‌شود شامل رشد بیش از حد باکتری، بیماری سلیاک و بیماری کرون است.
• برخی از درمان‌های سرطان: در صورت انجام پرتو درمانی برای درمان سرطان معده و یا بروز مشکلات روده‌ای بر اثر شیمی درمانی، خطر بروز عدم تحمل لاکتوز افزایش می‌یابد.

تشخیص عدم تحمل لاکتوز

پزشک با مشاهده علائم و نشانه‌های فرد و کاهش میزان فرآورده‌های لبنی در رژیم غذایی عدم تحمل لاکتوز را تشخیص خواهد داد. همچنین با انجام تست‌های زیر می‌توان تشخیص را قطعی کرد:

• تست تنفس هیدروژن: بعد از اینکه فرد مایعی حاوی مقدار زیادی لاکتوز را نوشید، پزشک مقدار هیدروژن در تنفس او را اندازه خواهد گرفت. اگر در بازدم فرد مقدار زیادی هیدروژن وجود داشته باشد، یعنی لاکتوز به صورت کامل هضم و جذب نشده است.
• تست تحمل لاکتوز: دو ساعت بعد از نوشیدن مایعی که دارای مقادیر بالایی لاکتوز باشد، از فرد آزمایش خون گرفته می‌شود تا مقدار گلوکز موجود در خون فرد اندازه‌گیری شود‌.  اگر سطح گلوکز خون بالا نرفته باشد، پس یعنی بدن به صورت کامل لاکتوز موجود درون مایع را هضم و جذب نکرده است

درمان عدم تحمل لاکتوز

در افرادی که به دلیل ابتلا به بیماری‌های زمینه‌ای به عدم تحمل لاکتوز مبتلا هستند، درمان بیماری زمینه‌ای به بازیابی توان بدن برای هضم لاکتوز کمک خواهد کرد ولی این فرایند ممکن است ماه‌ها طول بکشد. اگر فرد به دلایل دیگری به این بیماری مبتلا شده باشد، با اجرا کردن رژیم غذایی کم لاکتوز تا حدود زیادی می‌تواند از احساس بد ناشی از این عارضه رها شود.

برای کم کردن مقدار لاکتوز در رژیم غذایی:

• محدود کردن شیر و دیگر فرآورده‌های لبنی
• وارد کردن مقدار کمی از فرآورده‌های لبنی در وعده‌های غذایی معمول
• خوردن و آشامیدن بستنی و شیر کم لاکتوز
• اضافه کردن پودر و یا عصاره‌ی آنزیم لاکتوز به شیر برای تجزیه‌ی لاکتوز