آسم (asthma) در اصل، واژه ای یونانی به معنی نفس زدن است و به اختلال مزمنی گفته می شود که دستگاه تنفسی را گرفتار می کند و موجب می شود گاهی راه های هوایی دچار تنگی و التهاب و با مقادیر زیادی مخاط پوشیده شوند.
آسم (asthma)
آسم (asthma) در اصل، واژه ای یونانی به معنی نفس زدن است و به اختلال مزمنی گفته می شود که دستگاه تنفسی را گرفتار می کند و موجب می شود گاهی راه های هوایی دچار تنگی و التهاب و با مقادیر زیادی مخاط پوشیده شوند.
این اختلال اغلب در پاسخ به یک یا چند عامل برانگیزاننده ایجاد می شود. در واقع، آسم هنگامی روی می دهد که مسیرهای اصلی عبور هوا از ریه ها، یعنی لوله های برونش دچار التهاب شوند.
عضلات موجود در دیواره های برونش منقبض می شوند و سلول های موجود در ریه ها، مخاط زیادی تولید می کنند و این مخاط موجب تنگ تر شدن راه های هوایی می شود و در نتیجه، علایمی که از خس خس (wheezing) خفیف تا اختلال شدید تنفسی متغیر هستند به وجود می آید.
در برخی موارد اشكال تنفسی شدید ممکن است منجر به مرگ بیمار شود.
حمله های آسم ممکن است در اثر عوامل برانگیزاننده ای مانند تماس با محرک های محیطی (یا آلرژن ها) مانند هوای سرد، هوای گرم، عطرها، هوای مرطوب، ورزش یا فعالیت بدنی یا استرس های عاطفی ایجاد شوند.
در کودکان، شایع ترین عوامل برانگیزاننده آسم، ویروس ها (مانند ویروس های ایجاد کننده سرماخوردگی) هستند.
تنگ شدن راه هوایی موجب خس خس، کوتاه شدن تنفس، احساس تنگی قفسه سینه و سرفه می شود. تنگ شدن راه هوایی به داروهای گشاد کننده برونش پاسخ می دهد.
پیش از شروع اکثر حملات آسم، علایم هشدار دهنده ای وجود دارند که می توانند به پیشگیری از حملات یا تشدید آن ها کمک کنند.
این علایم و نشانه های هشدار دهنده در بزرگسالان عبارتند از:
1- افزایش تنگی نفس یا خس خس.
2- اختلال خواب در اثر تنگی نفس، سرفه یا خس خس.
3- احساس فشار یا درد در قفسه سینه.
4- افزایش نیاز به استفاده از داروهای گشاد کننده برونش.
5- افت در حداکثر سرعت جریان که با وسیله ای ساده و ارزان قیمت به نام پیک فلومتر (peak flowmeter) اندازه گیری می شود و به فرد اجازه می دهد عملکرد ریه خود را پایش نماید.
6- در کودکان نیز اغلب خس خس قابل سمع در بازدم و اسپاسم های مکرر سرفه وجود دارد.
علایم آسم
آسم در بعضی از افراد با اختلال مزمن تنفسی مشخص می شود. در سایر افراد، آسم بیماری عود کننده ای است که با نشانه های دوره ای ناشی از عوامل برانگیزاننده ای مانند عفونت تنفسی فوقانی، استرس، آلرژن های موجود در هوای آلاینده های هوا (مثل دود سیگار یا دود کارخانه ها یا گازهای خارج شده از وسایل نقلیه موتوری)، یا ورزش تشخیص داده می شود.
بعضی از نشانه های زیر یا همه آن ها در آسم دیده می شوند:
1- تنگی نفس
2- خس خس
3- خشونت صداهای تنفسی
4- سرفه
5- ناتوانی در انجام ورزش و فعالیت بدنی
در بعضی از افراد مبتلا به آسم که دچار کوتاهی تنفس و تنگی راه های هوایی هستند هرگز خس خس یا خشونت صداهای تنفسی دیده نمی شود و علایم بیماری آن ها ممکن است با نوع COPD بیماری (بیماری مزمن انسداد ریوی) اشتباه شود.
تشدید حاد آسم، حمله آسم نامیده می شود که علایم اصلی آن عبارتند از تنگی نفس و خس خس یا خشونت صداهای تنفسی.
اگرچه خس خس را جزء ضروری آسم می دانند، بعضی از بیماران عمدتا با سرفه مراجعه می کنند و در مراحل دیررس حمله ممکن است انتقال هوا به اندازه ای مختل شود که خس خس به گوش نرسد.
در صورت موجود بودن سرفه، گاهی خلط نیز همراه با آن وجود دارد. شروع حمله بیماری ممکن است به شکل ناگهانی و همراه با احساس تنگی قفسه سینه، مشکل شدن تنفس و ایجاد خس خس باشد. (خس خس عمدتا در هنگام بازدم روی می دهد ولی ممکن است در دم و بازدم شنیده شود).
علایم حمله آسم شامل خس خس، طولانی شدن بازدم، افزایش ضربان قلب (تاکی کاردی)، صداهای خشن تنفسی (که بوسیله گوشی پزشکی شنیده می شوند)، وجود نبض متناقض (یعنی نبضی که در طول دم ضعیف تر و در خلال بازدم قوی تر است) و اتساع بیش از حد قفسه سینه هستند.
در طول یک حمله جدی آسم، عضله های فرعی (کمکی) تنفسی مورد استفاده قرار می گیرند که به صورت کشیده شدن بافت ها به داخل، در بین دنده ها و بالای جناغ و ترقوه دیده می شود.
در خلال حملات بسیار شدید بیمار ممکن است به دلیل فقدان اکسیژن، کبود و دچار درد قفسه سینه یا حتی کاهش هوشیاری شود. بلافاصله قبل از بیهوش شدن ممکن است کرختی در اندام های حرکتی و تعریق کف دست ها ایجاد شود. ممکن است پاهای بیمار بسیار سرد شوند. حملات شدید آسم که به درمان های استاندارد جواب نمی دهند (حمله پایدار آسم یا status asthmaticus) تهدید کننده حیات هستند و ممکن است منجر به ایست تنفسی و مرگ شوند.
علی رغم شدت نشانه ها در طول حمله آسم، در فرد مبتلا به این بیماری ممکن است علایمی دیده نشود یا علایم ناچیزی موجود باشند.
بعضی از بیماران مبتلا به آسم دچار سرفه مزمن و خس خس دایمی هستند.
آسم چگونه ایجاد می شود ؟
در خلال یک حمله آسم، راه های هوایی در نتیجه واکنش التهابی تنگ می شوند که این اختلال، خس خس (Wheezing) را به دنبال دارد.
راه های هوایی ملتهب، نسبت به عوامل برانگیزاننده محیطی مانند دود، گرد و غبار، یا گرده گیاهان واکنش نشان می دهند و تنگ شدن آن ها با تولید مخاط بیش از حد و در نتیجه، مشکل شدن تنفس همراه است.
راه های هوایی افراد مبتلا به آسم نسبت به بعضی عوامل برانگیزاننده «ازدیاد حساسیت» نشان می دهند. این عوامل برانگیزاننده که به آن ها محرک هم گفته می شود موجب تنگ شدن برونش ها (راه های هوایی بزرگ و اسپاسم آن ها ) حمله آسمی) می شوند. سپس به زودی التهاب ایجاد می شود که تنگ شدن بیشتر راه های هوایی و تولید بیش از حد مخاط را به دنبال دارد که به سرفه و سایر مشکلات تنفسی می انجامد.
علل آسم
آسم احتمالا در اثر مجموعه ای از عوامل محیطی و ژنتیک ایجاد می شود. در افراد دارای سابقه فامیلی و در موارد وجود حساسیت به آلرژن ها یا مواد محرک، احتمال بروز آسم بیشتر است.
1- عفونت هایی که به طور مکرر و حاد ایجاد می شوند و تماس مزمن با دود سیگار افراد سیگاری یا بعضی از آلرژن ها احتمال ایجاد آسم را افزایش می دهند.
2- تماس با محرک ها و آلرژن های مختلف موجب برانگیخته شدن نشانه های آسم می شود.
شایع ترین عوامل برانگیزاننده آسم عبارتند از :
- آلرژن ها مثل گرده گیاهان، پوسته های کوچک مو یا پر حیوانات، کپک، سوسک حمام و هیره ها (مایت ها؛ mites) که بند پاهایی از رده آکارینا (به گرده گیاهان استثنای کنه ها) هستند که به شکل جانورانی ریز، معمولا شفاف یا نیمه شفاف در گرد و غبار، مواد غذایی، سبزیجات، ملافه، تشک و الیاف طبیعی زندگی می کنند و ممکن است انگل انسان و حیوانات اهلی باشند و موجب تحریکات پوستی مختلف، تب یونجه (رینیت آلرژیک)، آسم، اگزما و تشدید درماتیت (التهاب پوستی) آتوپیک می شوند و در بیش از نیمی از منازل وجود دارند.
- آلاینده ها و مواد محرک موجود در هوا، دود، بوهای تند یا فرآورده های عطری، صابون ها، مایع ظرفشویی، پودر رختشویی، نرم کننده های پارچه، دستمال کاغذی، شامپوها یا مواد شیمیایی، عفونتهای تنفسی (شامل سرماخوردگی)، فعالیت های بدنی (شامل ورزش)، استرس و تحریکات روانی قوی، هوای سرد، بعضی داروها (از جمله پنی سیلین، داروهای مسدود کننده بتا، آسپیرین و سایر داروهای ضدالتهاب غیر استروییدی)، سولفیت ها و افزودنیهای بعضی از غذاهای فاسد شدنی، بیماری بازگشت محتویات معده به مری (GERD) که در آن اسید معده به مری برمی گردد و ممکن است موجب برانگیخته شدن حمله آسم یا تشدید آن شود و سینوزیت. اسپری های مو، ژل مو، مواد آرایشی، کرم صورت، کرم ضد آفتاب، اسپری ضد عرق، ادوکلن، خمیر ریش، لوسیون بعد از اصلاح، خوشبو کننده های هوا و شمع نیز می توانند موجب حمله آسم شوند.
3- بعضی از عوامل محیطی و ژنتیکی تنها هنگامی موجب تأثیر بر آسم می شوند که با یکدیگر ترکیب شده باشند.
4- تغییرات هورمونی در دختران نوجوان و زنان بالغ که همراه با سیکل قاعدگی روی می دهند می توانند موجب تشدید آسم شوند. در بعضی از زنان، حاملگی موجب تشدید علایم آسم می شود.
5- فرضیه بهداشت درباره علت آسم و سایر بیماری های آلرژیک مطرح شده و به وسیله اطلاعات اپیدمیولوژیک مورد حمایت قرار گرفته است. به عنوان مثال میزان بروز آسم در کشورهای توسعه یافته، همراه با افزایش مصرف آنتی بیوتیک ها و ازدیاد موارد انجام سزارین و استفاده از فرآورده های تمیز کننده افزایش پیدا کرده است. همه این موارد ممکن است به طور منفی بر تماس با باکتری های مفید و سایر واسطه های سیستم ایمنی که در طی تکامل از نقش مهمی برخوردار هستند تأثیر بگذارند و در نتیجه، بروز آسم و آلرژی را افزایش دهند.
بسیاری از عوامل خطر محیطی با آسم ارتباط دارند:
1- کیفیت بد هوا، ناشی از آلودگی در اثر ترافیک یا سطوح بالای آن، به طور مکرر با افزایش موارد ابتلا به آسم همراه است.
2- دود تنباکوی موجود در محیط که به ویژه از کشیدن سیگار تولید می شود با میزان بالای خطر بروز آسم و عوارض ناشی از آن، خس خس و عفونت های تنفسی در ارتباط است.
3- عفونت های تنفسی ویروسی در سنین پایین، همراه با تماس با خواهر و برادر و تماس هایی که در مهد کودک ها برای کودکان ایجاد می شود می توانند نقش محافظتی در برابر آسم داشته باشند، هر چند که مطالعات به عمل آمده در این زمینه نتایج مورد بحثی داشته اند و ممکن است این نقش محافظتی به زمینه ژنتیکی بستگی داشته باشد.
4- استفاده از آنتی بیوتیک در سنین پایین، در موارد زیادی با ایجاد آسم در ارتباط بوده است؛ تصور می شود آنتی بیوتیک ها در اثر تغییر دادن فلور میکروبی روده و در نتیجه، تغییر دستگاه ایمنی، فرد را مستعد ابتلا به آسم می کنند.
5- در بررسی های به عمل آمده مشخص شده که در نوزادانی که به وسیله عمل سزارین به دنیا آمده اند احتمال بروز آسم 20% بیشتر از سایر نوزادان بوده است. تصور می شود علت این موضوع، تعديل مواجهه میکروبی در طول سزارین، درمقایسه با زایمان از راه واژن است که موجب تعدیل دستگاه ایمنی می شود.
6- استرس روانی می تواند رفتارهای موثر بر آسم، مانند استعمال دخانیات را تغییر دهد ولی تحقیقات نشان می دهند که استرس، آثار دیگری نیز دارد. شواهد فزاینده حاکی از آن هستند که استرس ممکن است از طریق تأثیر بر دستگاه ایمنی بر آسم و سایر بیماری ها تأثیر بگذارد.
عوامل خطر آسم
در واقع، آسم شایع ترین بیماری مزمن دوران کودکی و از علل شایع عدم حضور کودکان در مدرسه است. آسم در سنین کودکی، در پسرها شایع تر از دخترها است ولی پس از بلوغ در جنس مونث شیوع بیشتری دارد.
- آلودگی های محیطی، تماس با دود، تماس با عوامل شیمیایی برانگیزاننده، مانند مواد شیمیایی مورد استفاده در کشاورزی و آرایش مو، رنگ ها، پلاستیک و تولیدات الکترونیکی، ابتلای یکی از والدین یا هر دوی آنها به بیماری آسم، ابتلا به عفونت های تنفسی در دوران کودکی، کم بودن وزن نوزاد در هنگام تولد، چاقی و بیماری بازگشت محتویات معده به مری (GERD) از عوامل خطر بروز آسم هستند.
- آلرژی نسبت به بادام زمینی و گندم یا آرد در بعضی از افراد موجب بروز حمله آسم می شود.
آسم چگونه تشخیص داده می شود؟
تشخیص آسم ممکن است مشکل باشد. علایم و نشانه های بیماری می توانند از خفيف تا بسیار شدید متغیر باشند و اغلب شبیه بعضی بیماری های دیگر مانند آمفیزم (تجمع مرضی هوا در بافت های ریه)، مراحل اولیه نارسایی احتقانی قلب یا مشکلات طناب صوتی هستند.
برای تشخیص، تهیه شرح حال کامل پزشکی و معاینه فیزیکی و انجام آزمایش های عملکردی ریه برای تعیین مقدار هوایی که با تنفس به ریه، وارد و از آن خارج می شود ضرورت دارد.
دو ابزار بسیار شایع اندازه گیری عملکرد ریه عبارتند از:
اسپیرومتر (spirometer) و پیک فلومتر (peak flowmeter) که اولی در مراکز تخصصی، برای اندازه گیری میزان تنگ شدگی لوله های برونش و حجم هوای بازدمی، پس از یک دم عمیق و نیز سرعت خارج شدن هوا از ریه به کار می رود و دومی در اسپیرومتر منزل، برای کمک به اندازه گیری افزایش میزان انسداد ریه، قبل از ایجاد علایم، مورد استفاده قرار می گیرد و چنان چه نتایج به دست پیک فلومتر آمده، کمتر از مقادیر طبیعی باشند، نشانه در راه بودن حمله آسمی است.
یکی از الگوهای متداول در نمودار میزان حداکثر جریان هوای بازدمی، «افت صبحگاهی» (morning dip) است که حداقل میزان جریان هوای بازدمی در هنگام صبح را در بیماران مبتلا به آسم نشان می دهد.
برای استفاده از پیک فلومتر، در صورت امکان بایستید و درجه پیک فلومتر را روی صفر تنظیم کنید. پس از کشیدن یک نفس عمیق، دستگاه را به شکل افقی در دهان قرار دهید و لب های خود را محکم بر روی دستگاه بگذارید و ناگهان یک بازدم عمیق و شدید انجام دهید و به درجه دستگاه توجه کنید. دو بار دیگر این کار را تکرار کنید. از میان سه عدد به دست آمده، بیشترین عدد را یادداشت کنید. در بیماران مبتلا به آسم، غالباً تغییرات قابل ملاحظه ای در حداکثر هوای بازدمی روی می دهد.
تست های عملکرد ریه غالباً قبل یا بعد از مصرف داروهای گشاد کننده برونش انجام می شوند. اگر عملکرد ریه به دنبال مصرف این داروها بهتر شود احتمالاً بیمار مبتلا به آسم است.
چنان چه پزشک از وجود آسم در یک فرد مطمئن نباشد ممکن است از آزمایش متاکولین استفاده کند.
اگر بیماری مبتلا به آسم باشد استنشاق ماده ای به نام متاکولین که از عوامل برانگیزاننده آسم است موجب تنگی خفیف راه های هوایی می شود که با استفاده از آزمایش عملکرد ریه قابل اندازه گیری است. مثبت بودن این آزمایش، وجود بیماری آسم را مورد حمایت قرار می دهد.
آزمایش حداکثر جریان هوای بازدمی (Peak flow) در زمان استراحت و پس از ورزش می تواند به ویژه در جوانان مبتلا به آسم که فقط به دنبال ورزش دچار حمله اسم می شوند به تشخیص کمک کند.
در بخش اورژانس ممکن است از ((کاپنوگرافی)) که مقدار دی اکسید کربن بازدم بیمار را اندازه گیری می کند همراه با اکسیژن سنجی ضربانی (پالس اکسیمتری) که مقدار اکسیژن محلول در خون را نشان می دهد برای تعیین شدت حمله آسم و نیز پاسخ بیماری به درمان استفاده شود.
منبع: آسم - دکتر علیرضا منجمی
دیدگاه