قالیبافی در ایران باستان | قالیبافی در دوره هخامنشی | قالیبافی در دوره ساسانی

قالیبافی در ایران باستان

 قالیبافی دوره هخامنشی

بر اساس ابزارهای مخصوص قالیبافی به دست آمده از گورهای زنان عصر مفرغ در دامنه‌های البرز و تپه یحیی در کرمان پیشینه قالیبافی ایران به این دوره و حدود چهار هزار سال پیش می رسد. گزارش ها و بازمانده های باستانی، پیشرفت قالیبافی در دوره هخامنشی را نشان می دهد. هخامنشیان از طریق ایجاد کارگاه های قالیبافی و حمایت هنرمندان و صنعتگران این رشته زمینه پیشرفت آن را فراهم ساختند. لوح های بازمانده از تخت جمشید آگاهی های روشنی درباره کرگران به ویژه زنان قالیباف ارائه می دهند. روایات مورخان و نویسندگان یونانی و رومی همراه با توصیف فرش ها و کفپوش‌های زیبا در دربار شاهان هخامنشی و پادشاهان باستانی ایران است. قالی پازیریک که توسط رودنکو دانشمند شوروی سابق کشف شد سندی ارزشمند از پیشرفت قالیبافی ایران در دوره هخامنشی است.

قالی پازیریک اینک در موزه ارمیتاژ سن پترزبورگ جای دارد. علت سالم ماندن این فرش علاوه بر کاربرد مواد بسیار اعلای پشمی در آن، انجماد آن در سرما و یخبندان منطقه آلتایی است. نقوش این قالی به روشنی تعلق آن به ایران هخامنشی را نشان می دهد.

به نظر می رسد صنعت قالیبافی نقش مهمی در اقتصاد ایران دوره هخامنشی ایفا می کرد. اگر اهمیت این صنعت هنری از نظر اشتغال آفرینی و گسترش بازار در نظر گرفته شود، می توان دوره هخامنشی را به علت پیدا شدن نمونه های اصیل قالی ایرانی در فراسوی مرزها به ویژه در گورکان های پازیریک، دوره پیشرفت صنعت قالیبافی به شمار آورد.

صنعت قالیبافی در دوره پارت ها نیز رونق داشت. قالی و قالیچه های ایرانی را به روم و سرزمین های دیگر صادر می کردند. با توجه به رونق تولید و بازار ابریشم، قالی‌های ابریشمی نیز در این دوره تولید می شد.

 قالیبافی دوره ساسانی

با شروع دوره ساسانی فصلی جدید در پویندگی هنر ایرانی در زمینه قالیبافی پدید آمد، می توان اوج درخشان و جلوه این هنر را در قالی بزرگی که در تالار کاخ کسری گسترده بود، مشاهده کرد. کریستن سن در خصوص سبک قالی دوره ساسانیان به حجاری شکار گراز از خسرو دوم طاق بستان اشاره می کند. فرش هایی که متعلق به دوره ساسانی باشد از خود ایران به دست نیامده، ولی زمانی که امپراطور روم شرقی هراکلیوس شهر دستگرد ساسانیان را در سال 628 میلادی تصرف کرد در فهرست اموال تاراجی به فرش های پر پشم اشاره می کند. به نظر می رسد منظور از فرش های پر پشم نوعی فرش است که بافت آن تا چند سال گذشته نیز میان برخی از عشایر و روستاهای منطقه چهرمحال و بختیاری رایج بود و به علت تراکم زیاد گره ها و قیچی و کوتاه نکردن پشم های بافته به اندازه فرش های معمولی در فرهنگ عامیانه به فرش خرسک موسوم است.

بنا به گفته طبری فرش بهارستان معروف به بهار خسرو قالی بزرگی بود که در تالار بار یکی از کاخ های شاهنشاهی تیسفون گسترده شده بود و بنا به گفته بلعمی آن را فرش زمستانی می گفتند. آن فرش زربفت به گفته طبری شصت ذراع در شصت ذراع بود. یکپارچه، به اندازه یک جریب که در آن راه های مصور بود و آب نماها چون نهرها، و لا به لای آن همانند مروارید بود و حاشیه ها چون کشتزار و سبزه زار بهاران بود از حریر بر پورهای طلا که گل های طلا و تقره و امثال آن داشت.

جاحظ بهترین نمونه های فرش را در کتاب التبصر بالتجاره به این صورت دسته بندی کرده است: بهترین فرش و گرانبهاترین و نیکوترین آن، مرعزی قرمز درخشان ارمنی است، سپس خز رَقم، خز قطوع، آنگاه دبیاج است که به شیوه خسروانی رومی بافته شده باشد. سپس خزی است که به شیوه مَیسانی زربفت شده باشد و سرانجام بزیون . هر گاه این انواع گو نه گون زربفت باشد، نیکوتر و پر بهاتر گردد. گاه باشد که همه این انواع گو نه گون را زربفت کنند، مگر ارمنی، میسانی بزیو را. فرش ارمنی ( مرعزی قرمز درخشان) که جاحظ از آن یاد کرده، همان فرشی است که ابن رسته کاربرد آن را به عنوان مکمل فرش های بافته شده در روستاهای برا آن و طسوج الروز و رویدشت اصفهان نام برده است.

در ایران باستان ابریشم یکی از مواد اولیه برای بافت فرش های درباری و قیمتی بوده و در زمینه فرآوردهای صنعتی در ایران باستان تولید ابریشم از هر نوع در مقام اول بود. کارگاه های ابریشم بافی به خصوص در شمال ایران، در امتداد جاده قدیمی ابریشم ( مرو، گرگان، استرآباد، آمل و ساری در طبرستان، دیلم، نیشابور و بست، اسپهان و شوشتر، فارس و شیراز ) وجود داشت. در کنار تولید ابریشم تهیه پشم (در آمل، دیلم و آذربایجان و قسمتی از خوزستان و فارس) و پنبه در هرات، نیشابور، ری، طبرستان، آمل، جبال، اسپهان، خوزستان و آذربایجان انجام می شد. در واقع نخ ریسی برای تهیه لباس، پالتو، پیشبند، دستمال، قالی و قالیچه (که نقش گلهای آن شوق ایرانیان به شکوفه ها و باغ ها را بیان می کند)، رومیزی، پرده، نمد به کار می رفته است.

منبع: تاریخ حِرَف، صنایع و تجارت استان اصفهان از دوره باستان تا انقلاب اسلامی - جمعی از نویسندگان