بیماری جذام چیست؟
جذام یا لِپرِسی (Leprosy) که در گذشته به آن «خُوره» نیز گفته می‌شد، نوعی بیماری عفونی است که باعث ضایعه‌های پوستی حاد و تغییر شکل‌دهنده و همچنین آسیب عصبی در دست و پا و نواحی دیگر بدن می‌شود. این بیماری همچون گذشته شیوع پیدا نمی‌کند، اما همچنان مواردی از آن در کشورهای مختلف دنیا از جمله ایران مشاهده می‌شود.
با این حال، جذام که به آن بیماری هانسون نیز گفته می‌شود، چندان واگیردار نیست. تنها در صورت تماس نزدیک و مکرر با قطرات تنفسی بینی و دهان (خارج‌شده از فرد) مبتلا به جذام امکان انتقال بیماری وجود دارد. کودکان بیشتر از بزرگسالان به جذام مبتلا می‌شوند.
راه ورود عامل جذام به بدن، به طور دقیق مشخص نیست و دوره کمون آن بسیار طولانی است. با درمان به موقع بیماری نتیجه بسیار مطلوب است.
کسی که به جذام مبتلا می‌شود، دو فاکتور را حتما دارد.
اول استعداد ژنتیکی و سرشتی است. حدود ۹۵ درصد مردم دنیا به طور ژنتیکی مقاومت کامل در برابر آن دارند؛ یعنی اگر جزو این ۹۵ درصد باشند، شبانه روز هم در تماس با میکروب قرار داده شوند، مبتلا نخواهند شد و فقط ۵ درصد افراد به شرطی که فاکتور دوم را داشته باشند، احتمال دارد، بگیرند.
دوم، تماس‌های مکرر منظم و نزدیک و صمیمی برای ماه‌ها و یا سال‌ها با یک فرد جذامی از نوع واگیردار و عفونی که حتما درمان نشده باشد. همین مطلب بیانگر این است که جذام گرفتن به این راحتی‌ها نیست و ترس از آن، ناشی از ناآگاهی است.
دو پیک سنی برای بیماری جذام وجود دارد:
۱) پیک اول در گروه سنی ۱۰.۱۴ سال
۲) پیک دوم در گروه سنی ۳۵-۴۵ سال
بیماری به ندرت در اطفال کمتر از ۳ سال یافت می‌شود.
انواع بیماری جذام
در ادامه انواع جذام معرفی شده است:
۱) جذام توبرکلوئید یا جذام خشک
علائم بالینی این نوع از بیماری جذام، خیلی محدود است. پوست بیمار دچار لک‌هایی می‌شود که کم رنگ تر از رنگ پوست خود فرد هست. این لکه‌ها می‌تواند یکی یا بیشتر از یکی باشد. هم چنین این لکه‌ها ممکن ات عمدتأ در ناحیه صورت، تنه و گردن وجود داشته باشد. علاوه بر این، اعصاب محیطی در نواحی خاصی دچار اختلالاتی می‌شود که کاملأ اعصاب شکل بارزی پیدا می‌کند.
۲) جذام لپرواماتوز یا تر
این نوع از بیماری جذام، عوارض زیاد ایجاد می‌کند. علایم پوستی آن ممکن است به شکل قرمز باشد. هرچند که پیشرفت جذام تر آهسته تر از نوع خشک هست، اما علایم عصبی بسیار شدیدی ایجاد می‌کند.
علائم بیماری جذام
جذام در وهله‌ی اول پوست و اعصاب خارج از مغز و نخاع را درگیر می‌کند که به آن «اعصاب محیطی» گفته می‌شود. بیماری جذام همچنین ممکن است به چشم و بافت نازکِ داخل بینی نیز آسیب برساند. بارزترین علامت بیماری جذام بدشکلی‌ها و ضایعات پوستی، غده‌ها یا برآمدگی‌هایی است که به مدت طولانی (چند هفته یا ماه) روی پوست باقیمانده و برطرف نمی‌شود. این ضایعات پوستی دارای رنگ‌پریدگی بوده و حسی ندارند.
آسیب عصبی می‌تواند به این موارد منجر شود:
- بی‌حسی در بازو و پا
- ضعف عضلانی
معمولا حدود ۳ تا ۵ سال پس از تماس با باکتری عامل بیماری جذام، علائم این بیماری آشکار می‌شود. حتی در برخی موارد برخی افراد تا ۲۰ سال بعد علائم را بروز نمی‌دهند. به مدت زمان تماس با باکتری و بروز علائم، اصطلاحا «دوره‌ی نهفتگی یا کمون» گفته می‌شود. همین دوره‌ی طولانی نهفتگی بیماری جذام امکان تعیین زمان و مکان آلودگی فرد به جذام را برای پزشکان دشوار می‌سازد.
دلایل ابتلا به بیماری جذام
بیماری جذام، نوعی باکتری با رشد کُند به نام «مایکوباکتریوم لپره (Mycobacterium Leprae)» است. به جذام بیماری هانس نیز گفته می‌شود که نامگذاری آن از روی دانشمندی به نام گرهارد هانسن انجام گرفته است. هانس در سال ۱۸۷۳ این بیماری را کشف کرد. راه انتقال دقیق بیماری جذام مشخص نیست. اما زمانی که افراد مبتلا به جذام سرفه یا عطسه می‌کنند، ممکن است که قطرات تنفسی که حاوی باکتری عامل بیماری هستند را به سایرین انتقال دهند. همچنین ارتباط نزدیک با فرد آلوده به جذام نیز برای انتقال بیماری جذام ضروری است. جذام از طریق تماس‌های معمولی با افراد آلوده همچون دست دادن، در آغوش گرفتن یا نشستن کنار فرد در اتوبوس یا میز غذا سرایت پیدا نمی‌کند.
عوارض بیماری جذام
در صورتی که بیماری جذام بدون درمان رها شود، می‌تواند آسیب‌های دائمی و جبران‌ناپذیری را به پوست، اعصاب، دست و پا و چشم وارد کند.
عوارض جذام می‌تواند شامل موارد زیر باشد که عبارتند از:
- نابینایی یا گلوکوم (آب سیاه)
- التهاب عنبیه
- ریزش مو
- ناباروری
- ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺷﮑﻞﻫﺎي ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ ﻋﻼج (شامل غده‌ها و ضایعات پوستی دائمی)
- اختلال نعوظ و ناباروری در مردان
- نارسایی کلیه
- ضعف عضلانی که منجر به حالت اصطلاحا «دست پنجه‌ای» یا ناتوانی در خم کردن انگشتان دست و پاها می‌شود.
- آسیب دائمی به بافت نازکِ داخل بینی که می‌تواند به خون‌دماغ یا گرفتگی مزمن بینی منجر شود.
- آسیب دائمی به اعصاب محیطی دست و پا
راه انتقال بیماری جذام
چون دوره کمون طولانی است، راه اصلی ورود عامل بیماری جذام به بدن مشخص نمی‌باشد، ولی محتمل‌ترین راه، دستگاه تنفسی می‌باشد. جذام تر یا همان لپروماتوز واگیردار می‌باشد. با توجه به اینکه این افراد در هر شبانه‌روز حدود ۱۰۰ میلیون باسیل جذام را از طریق ترشحات بینی خود به محیط خارج دفع می‌کنند، اما بیماری جذام به آسانی منتقل نمی‌شود و انتقال آن مستلزم تماس طولانی و چندین ساله با بیماران مبتلا به جذام می‌باشد. برهمین اساس انتقال آن به پرسنل بیمارستانی بسیار ناچیز می‌باشد.
بهداشت و وضعیت زندگی نیز در انتقال بیماری، نقش موثری دارند.
از جمله موارد دیگر می‌توان:
- تنفس
- گوارش
- پوست
- داخل رحمی
- تماس با حیوانات
- خاک محیط اطراف
با توجه به اینکه عامل جذام در بدن پشه خاکی و ساس‌هایی که از بیماران درمان نشده تغذیه کرده‌اند یافت شده است، احتمال اینکه بیماری از طریق نیش حشرات منتقل شود وجود دارد ولی هنوز به اثبات نرسیده است و در حال بررسی است.
پیشگیری از ابتلا به جذام
تاکنون واکسنی که باعث پیشگیری از ابتلا در افراد مستعد شود ساخته نشده، بهترین راه پیشگیری رعایت بهداشت فردی است. چرا که میکروب جذام بسیار شکننده است و با آب و صابون معمولی بلافاصله کشته می‌شود. در صورت تماس با یک فرد جذامی آن هم به مدت طولانی و ظاهر شدن علائم پوستی باید بلافاصله به پزشک مراجعه کرد، چون در مراحل اولیه با درمان دارویی، بیماری به طور کامل و صددرصد معالجه می‌شود، بدون اینکه تاثیری در اعصاب محیطی داشته باشد. خوشبختانه تمامی مراکز بهداشتی درمانی کشور با بیماری جذام آشنا هستند و دارو‌های ضد جذام با وجود گرانی قیمت، به طور رایگان در اختیار بیماران قرار می‌گیرد.
از راه‌های پیشگیری دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد تغذیه مناسب است، با تغذیه مناسب مقاومت بدن در برابر تمامی بیماری‌ها و البته در برابر بیماری جذام بالا می‌رود.
راه‌های تشخیص بیماری جذام
راه‌های تشخیص بیماری جذام ابتدا با معاینه بالینی توسط پزشک و در صورت مشکوک شدن، با آزمایش از پوست مشکوک به جذام و نمونه‌برداری از بینی و لاله گوش صورت می‌گیرد.
پزشکان پس از معاینه بیمار، چنانچه علائمی را مشاهده کنند مانند بی‌حسی لک‌های روشن و یا بی‌حسی نوک انگشتان دست یا پا، دانه‌های فراوان متعدد قرمز رنگ بر روی پوست و ... با انجام آزمایشات به تشخیص قطعی می‌رسند.
تاخیر در تشخیص بیماری جذام باعث پیشرفت بیماری می‌شود. گرفتاری اعصاب محیطی در مراحل اولیه قابل درمان است، ولی در مراحل پیشرفته اعصاب محیطی تخریب می‌شود و باعث بی‌حسی دائمی دست و پا و تغییر چهره تا آخر عمر می‌شود و از طرفی به علت عدم تشخیص و درمان می‌تواند میکروب را به افراد حساس و مستعد که با او تماس دائمی دارند، منتقل کند.
درمان جذام
امروزه بیماری جذام که عامل آن میکروبی به نام مایکرو باکتریوم‌لپرا است با ۳ داروی داسپون، ریفامپی سین و کلوفازیمین به طور کامل و صددرصد از بین می‌رود به شرط این که قبل از تخریب اعصاب محیطی درمان انجام شده باشد. اگر بعد از فلج اندام‌ها و تغییر چهره درمان شروع شود میکروب‌ها کشته می‌شوند، ولی اعصاب تخریب شده مجددا ترمیم نمی‌شوند و برای درمان آن‌ها از جراحی‌های پیشرفته و ترمیمی و فیزیوتراپی باید استفاده شود که در اکثر موارد به بهبودی کامل نمی‌انجامد و هزینه‌های بالایی را بر دوش بیمار می‌گذارد که اکثر این بیماران قادر به پرداخت و تامین این هزینه‌ها نیستند.
دیدگاه