شام آخر اثر لئوناردو داوینچی
شام آخر اثر لئوناردو داوینچی در طول حیات خود، دوران پرفراز و نشیبی را پشت سر گذاشته است. داوینچی با کشیدن نقاشی شام آخر در سال ۱۴۹۵ میلادی، یکی از تأثیرگذارترین آثار هنری تاریخ را خلق کرد.
این نقاشی یکی از مشهورترین و باارزش ترین نقاشی های جهان است که برخلاف بسیاری از نقاشی هایی از این دست، قابل مالکیت شخصی نیست زیرا که به سادگی نمی توان آنرا جا به جا کرد.
تابلوی شام آخر اثر لئوناردو داوینچی بر روی دیوار گچی در سالن ناهار خوری کلیسای سانتا ماریا دله گرتزیه واقع در میلان ایتالیا ترسیم شده است.
در این کلیسا یک سالن غذا خوری برای افراد خاص (کشیش ها . اعضای کلیسا و ...)وجود داشت که برای صرف غذا به این سالن غذا خوری می آمدند، هنگامی که غذا هایشان را می خوردند حس می کردند که در محضر حضرت عیسی مسیح قرار دارند. اما دلیل نام گذاری این نقاشی به شام آخر چیست؟
نقاشی شام آخر (Last Supper) بر پایه کتاب یوحنا باب 13 آیه 21 است؛ آنجا که مسیح می گوید که یکی از 12 یار او به وی خیانت خواهد کرد. یک شب قبل از خیانت به مسیح توسط یکی از حواریون وی، عیسی ناصری آنها را برای صرف شام گرد هم جمع می‌کند.
او به حواریون می‌گوید که می‌داند چه سرنوشتی در انتظار وی است. مسیح برای نشان دادن این که همه‌ی آنها در نزد خدا یکسان و برابر هستند، پاهای حواریون را می‌شوید.
در حین شام خوردن، مسیح به حواریون شیوه دقیق چگونگی مناسک شام خوردن به یاد وی را می‌گوید. این اولین مراسم شکرگزاری یا عشای ربانی است که تا به امروز نیز برگزار می‌شود.
تابلوی شام آخر دقیقا لحظاتی پس از گفت‌وگوی مسیح با حواریون خود در مورد خیانت یکی از آنها، پیش از طلوع آفتاب، را به تصویر می‌کشد. تمامی ۱۲ مرید وی واکنش‌هایی از سر خشم، عصبانیت و حیرت نسبت به این خبر نشان می‌دهند.
اثر داوینچی برای نخستین بار در تاریخ هنر مسیحیت بود که یک داستان مقدس را این چنین زنده و طبیعی به تصویر می کشید.
ویژگی های نقاشی شام آخر
نقاشی شام آخر دارای 460 سانتی متر ارتفاع و 880 سانتی متر پهنا است. داوینچی سه سال تمام بر روی آن کار می کرد. لئوناردو داوینچی از فن پرسپکتیو به منظور جلب توجه بیننده به چهره مسیح در این نقاشی استفاده کرد.
این نقاشی با استفاده از رنگ‌های تجربی و به طور مستقیم بر روی یک دیوار خشکِ گچی کشیده شد و برخلاف نقاشی‌های دیواری مرسوم که در آنها رنگ با گچ خیس ترکیب می‌شود، خوب پیش نرفت.
داوینچی حتی مجبور شد تا پیش از پایان کار، مشکلات مربوط به پوسته‌پوسته شدن رنگ بر روی دیوار را ترمیم کند. شام آخر در طول سال‌های بعد فرو ریخت، تخریب شد و مورد مرمت قرار گرفت.
چیزی که امروزه ما از تابلوی شام آخر به چشم می‌بینیم، شاید بخش بسیار کوچکی از نسخه‌ی ابتدایی اثر را در خود داشته باشد.
بیشتر توجهات اخیر به این نقاشی پیرامون نکات پنهان آن است. شاید به همین علت است که عموم بازدیدکنندگان غرق شده در جزئیات پنهان، شاهکار داوینچی در به تصویر کشیدن ژرف‌نمایی را نمی‌بینند.
در پس زمینه سه پنجره ترسیم شده است که نورپردازی صحنه از طریق این سه منبع نوری تامین می شود. بزرگترین پنجره دقیقا پشت سر عیسی مسیح قرار گرفته است. به این ترتیب در پشت سر عیسی مسیح که در کانون تصویر قرار گرفته است هاله ای از نور دیده می شود.
نقاشی انگار به نوعی ادامه اتاقی است که بازدیدکنندگان در آن قرار دارند. زوایای تیز و مستقیم اتاق به پنجره‌هایی ختم می‌شود که در ورای آنها تپه‌ها و مناظر در نور روز دیده می‌شوند. روز به تصویر کشیده شده از طریق پنجره‌ها، به احساس آرامش حاکم در فضای اطراف شخصیت مسیح کمک می‌کند.
مسیح در مرکز تصویر نشسته است و دو دستانش رو میز قرار داده و ترکیب دستان و چهره او مثلثی را در مرکز تصویر ایجاد کرده است. چهره او برخلاف سایر حواریون آرام است و در حالی که یکی از دستانش را به سمت نان برده است، به خوبی می‌داند که چه فاجعه‌ای در انتظار او و یارانش است.
در میان تمام چهره‌های این تصویر، چهره یهودا در حالی که یک دست خود را به سمت نان برده است تا به پیش‌بینی مسیح جامعه حقیقیت بپوشاند، در سایه قرار گرفته است. در دست دیگر او کیسه‌ای قرار دارد که به نظر می‌رسد از حاکمان شهر برای تسلیم کردن مسیح به او رسیده است. قرار گرفتن چهره یهودا در سایه، تدبیر علمی برای منزوی کردن خائن از سایرین است. پیشتر و در آثار دیگر یکی از قواعد قراردادی و سنتی منزوی کردن یهودا، این بود که او را در انتهای میز و جدا از مسیح و حواریون به تصویر می‌کشیدند.
در واقع می‌توان گفت که شخصیت‌پردازی در چهره هر یک از حواریون و نشان دادن عکس‌العمل‌های ناگهانی آنهاست که شام آخر داوینچی را از چنین احساس نیرومندی برخوردار کرده است. موارد به کار رفته در «شام آخر» به خوبی نشان می‌دهد که داوینچی مدت‌ها در سکوت به هر یک از این شخصیت‌ها اندیشیده، تصورشان کرده و سپس آنها را به تصویر کشیده است. تا پیش از این اثر همواره حواریون در دو سمت میز حضور داشتند و به همین خاطر برخی از چهره‌ها در نقاشی به نمایش کشیده نمی‌شدند و این اولین بار بود که تمامی چهره‌های حواریون در طرفین مسیح به تصویر کشیده شدند.
در میان شخصیتهای این تصویر، چهره‌ای که در سمت چپ حضرت مسیح قرار گرفته نیز از جمله شخصیتهای پر بحث در این نقاشی محسوب می‌شود. برخی می‌گویند او جان و از حواریون مسیح است و برخی دیگر روایت می‌کنند که او مریم مجدلیه است. چهره این شخصیت درست همانند مسیح آرام است و حالت نشستن و پوشش او کاملا در تکمیل حالات و پوشش مسیح است.
البته اگر کمی دقیق تر نگاه کنید ظاهر و فیزیک این شخصیت چندان مردانه نیست. این زن دستانش را خیلی آرام دستش را روی میز گذاشته و برخلاف دیگران که با هیجان کنار عیسی نشسته اند، بسیار متین و آرام است.
نقطه‌ی گریز در نقاشی شام آخر درست در پشت شقیقه‌ی راست مسیح قرار دارد. او سر مسیح را به عنوان عقل سلیم جهان، مرکز ژرف‌نمایی نقاشی خود قرار داده است.
نقاش در این اثر خط افقی‌ای که از پشت سر مسیح می‌گذرد را محور اثر خود در نظر گرفته است. داوینچی پرسپکتیو یا ژرف‌نمایی تمام اجزای دیگر نقاشی مانند خطوط انتهایی میز، خطوط روی زمین، ستون‌ها، گوشه‌های دیوارها و غیره را با این خط محوری منطبق کرده است. او از لبه‌های راست و چپ خط افق، خطوط موربی را کشیده است که امتداد آنها جای قرارگیری ردیف‌های افقی سقف را مشخص می‌کند.
داوینچی به خاطر علاقه‌ی خود به تقارن شهرت دارد. نقاشی شام آخر داوینچی کاملاً به شکل افقی ترسیم شده است. میز بزرگی در جلوی نقاشی به چشم می‌خورد و همه‌ی شخصیت‌ها در پشت آن قرار دارند. این اثر کاملاً متقارن است و تعداد شخصیت‌ها در دو طرف مسیح باهم برابری می‌کند.
تصویر پایین نشان می دهد چگونه پرسپکتیو شام آخر با نشانه‌گذاری و تاکید بر پاره‌ای نقاط کلیدی اثر از قبیل محل قرارگیری چهره‌ها و همچنین ترکیب‌بندی معماری آن شکل گرفته است.
خسارت های وارده به شام آخر
- در سال۱۶۵۲ روی این دیوار دری برای کلیسا ساخته شد که دقیقا روی دیواری بود که این نقاشی روی آن ترسیم شده بود باز می شد. اثر این تخریب هنوز هم بر این نقاشی باقی است.
- در سال۱۷۹۶ اشغال گران فرانسوی سالن این صومعه را تبدیل به اصطبل اسب های سواره نظام کردند. البته ناپلئون به دلیل علاقه شخصی که به آثار داوینچی داشت، نقاشی «مونالیزا» را در اتاق خواب شخصی خودش نگهداری می کرد. او دستور اکید داد تا به این اثر کوچکترین آسیبی نرسد. دستوری که زیاد به آن توجه نشد.
- در سال۱۸۲۱ از نقاشی به نام Bare Stefanozzi خواسته شد تا این نقاشی را از روی دیوار جدا کند و به جای مناسب تری منتقل نماید. این نقاش بعد از آنکه آسیب بدی به قسمت میانی وارد آورد متوجه شد که این کار شدنی نیست.
- در طول جنگ جهانی دوم با وجود آنکه اطراف این دیوار مورد اصابت بمب های فراوانی واقع شد خوشبختانه خود این دیوار آسیب بیشتری ندید.
۱۰ حقیقت شگفت‌انگیز در مورد نقاشی شام آخر
۱. شام آخر یک تجربه شکست خورده است
برخلاف تکنیک فرسکو که در آن نقاشان دوره رنسانس آثار خود را روی دیوارهایی با گچ خیس می‌کشیدند، داوینچی نقاشی خود را بر روی دیواری گچی اما خشک در کلیسای سانتا ماریا دله گراتزیا در میلان ترسیم کرد.
این تجربه ناموفق بود، زیرا رنگ به خوبی به دیوار نمی‌چسبید و تنها چند دهه پس از اتمام کار، شروع به پوسته‌پوسته شدن کرد.
۲. نمک ریخته شده در این اثر نمادین است
گمانه‌زنی‌ها در مورد نمادگرایی در این اثر بسیار فراوان است. برای مثال، بسیاری از پژوهشگران بر سر معنی نمکدان واژگون شده در نزدیکی آرنج یهودا بحث و جدل کرده‌اند. نمک ریخته‌شده می‌تواند نمادی از بدشانسی، فقدان، دین یا مسیح به عنوان نمک و برکت زمین باشد.
۳. مارماهی یا شاه‌ماهی؟
پژوهشگران در مورد غذای انتخابی داوینچی نیز اظهارنظر کرده‌اند. آنها بر سر اینکه غذای روی میز مارماهی است یا شاه‌ماهی، باهم اختلاف‌نظر دارند؛ زیرا هرکدام از این غذاها معانی سمبلیک مختص به خود را دارند.
در زبان ایتالیایی آرینگا به معنای مارماهی است. واژه‌ی مشابه آرّینگا نیز به معنای آموختن تعالیم مذهبی است. در لهجه‌ی شمال ایتالیا به شاه‌ماهی؛ رِنگا گفته می‌شود که توصیف‌کننده‌ی فردی است که با مذهب منافات دارد. این موضوع با داستان انکار شناختن مسیح توسط پطروس مقدس که مسیح در شام آخر پیشگویی‌اش کرده بود، مطابقت دارد.
۴. داوینچی از یک چکش و میخ برای تعیین نقطه‌ی گریز پرسپکتیو نقاشی خود استفاده کرده است
چیزی که این شاهکار نقاشی را فوق‌العاده حیرت‌انگیز می‌کند، ژرف‌نمایی اثر است. گویی نقاشی، بیننده خود را به درون این صحنه‌ی دراماتیک دعوت می‌کند.
برای دست‌یابی به این تجربه‌ی وهم‌انگیز، داوینچی میخی را به نقطه‌ی گریز نقاشی خود کوبیده و از آن نخ‌هایی را برای کمک به ترسیم خطوط و زوایای نقاشی خود به نقاط دیگر نقاشی و اتاق کشیده است.
۵. این اثر پایان جهان را پیش‌بینی می‌کند
خانم سابرینا اِسفورتزا گالیتزیا در سال ۲۰۱۰ چیزی را که در قالب نشانه‌های ریاضی و نجومی در اثر داوینچی مشاهده کرده بود، به عنوان پیامی از سوی این هنرمند در مورد پایان جهان تفسیر کرد.
بر اساس تفسیر او، داوینچی قصد دارد که بگوید پایان جهان در سال ۴۰۰۶ میلادی رخ می‌دهد.
۶. نقاشی دیواری موجود صرفا کار دست داوینچی نیست
در اواخر قرن بیستم، تیمی به سرپرستی پانین برامبیلا بارچیلون با کمک تصاویر میکروسکوپی، نسخه‌های کپی، رفلکتوسکوپی مادون‌قرمز و دستگاه‌های صوتی، اقدام به برداشتن لایه‌های رنگ از روی دیوار و ترمیم اثر اصلی با دقت هر چه تمام‌تر کرد.
منتقدان باور دارند که تنها قسمت کوچکی از نقاشی‌ای که امروز ما می‌بینیم، اثر خود داوینچی است.
۷. سه نسخه کپی از نقاشی اصلی موجود است
سه تن از شاگردان داوینچی از جمله جامپیترینو، کپی‌هایی را از نقاشی شام آخر در اوایل قرن شانزدهم، کشیدند. جامپیترینو یک نسخه در ابعاد اصلی این نقاشی کشید که در حال حاضر در آکادمی سلطنتی هنرهای لندن نگهداری می‌شود.
این نقاشی رنگ‌روغن بر روی بوم، منبع اصلی مرمت‌های اخیر شام آخر بوده است.
نسخه‌ی کپی دوم توسط آندرئا سولاری کشیده شده است و در موزه‌ی لئوناردو داوینچی در بلژیک نگهداری می‌شود. نسخه‌ی سوم از این اثر نیز به دست چزاره دا سِستو کشیده شده و در کلیسای سنت آمبروجیو در سوئیس قرار دارد.
۸. شام آخر یک اثر موسیقایی است
به گفته‌ی جیووانی ماریا پالا؛ موسیقی‌دان ایتالیایی، داوینچی نُت‌های موسیقی را در نقاشی شام آخر ترکیب کرده است. پالا در سال ۲۰۰۷ یک ملودی ۴۰ ثانیه‌ای از نُت‌هایی ساخت که به گفته‌ی وی در گوشه و کنار نقاشی پنهان شده بودند.
۹. این نقاشی بارها قربانی بی‌توجهی و سوء استفاده شده است
ساکنان صومعه در سال ۱۶۵۲ بخشی از دیوار ناهارخوری را برای ساخت یک درب جدید تخریب کردند و باعث از بین رفتن بخش قابل‌توجهی از نقاشی در قسمت پاهای مسیح شدند.
سربازان ناپلئون بناپارت نیز این مکان را به اسطبل تبدیل کردند و با گلوله‌های خود آسیب بیشتری به نقاشی زدند. نازی‌ها نیز در طول جنگ جهانی دوم این صومعه را بمباران کردند و دیوارهای اطراف را فرو ریختند.
۱۰. شام آخر بارها مورد مرمت قرار گرفته است
شاهکار داوینچی بارها مورد تلاش‌های مرمت‌گران قرار گرفته است. برخی از این مرمت‌ها در سال‌های ۱۷۲۶، ۱۷۷۰، ۱۸۵۳، ۱۹۰۳، ۱۹۲۴، ۱۹۲۸ و ۱۹۷۸ انجام شده‌اند.
دیدگاه