فلج مغزی یا سی پی چیست؟ فلج مغزی؛ علائم، دلایل و عوارض آن

فلج مغزی چیست؟

فلج مغزی Cerebral Palsy که به اختصار CP نامیده می شود به گروهی از اختلالات مغزی و دستگاه عصبی گفته می شود که که در بدو تولد و یا سنین بسیار پایین به وجود می آیند و برای تمام عمر وضعیت حرکت بدن، حفظ تعادل و عملکرد عضلات فرد را دچار اختلال می نمایند.

فلج مغزی به علت تکامل غیرطبیعی یا آسیب رسیدن به بخش هایی از مغز که حرکات بدن را کنترل می کنند، اتفاق می افتد. فلج مغزی معمولاً تا سن دو یا سه سالگی بروز می‌یابد و یک اختلال مغزی غیرپیش‌رونده است، به این معنا که آسیب‌دیدگی مغز به مرور زمان تشدید نمی‌شود. البته علائم ناشی از آسیب‌دیدگی مغز غالباً در گذر زمان تغییر می‌کند، گاهی بهتر و گاهی بدتر می‌شود. فلج مغزی کودکان یکی از رایج‌ترین دلایل ناتوانی مزمن کودکان است.

درصد عمده ای از افراد مبتلا به فلج مغزی، دچار فلج مغزی مادرزادی هستند و با این بیماری متولد می شوند (یعنی مشکل در دوره جنینی و یا در هنگام تولد آنها اتفاق افتاده است)، ولی درصد کوچکی از مبتلایان نیز دچار فلج مغزی اکتسابی هستند، یعنی در بدو تولد مشکلی نداشته اند و بیماری آنها پس از تولد (معمولا در سال اول) به وجود آمده است.

فلج مغزی به قشر حرکتی مغز یا (Cerebral Cortex) که دستورات مربوط به حرکت عضلات در آنها صادر می شود، آسیب می زند و باعث اختلال در عملکرد و وضعیت قرارگیری عضلات بدن می شود. این آسیب می تواند ناشی از عدم تکامل قشر حرکتی مغز در دوره جنینی باشد و یا در نتیجه صدمه دیدن این بخش از مغز در هنگام زایمان و یا به علت بیماری های دیگر پس از تولد اتفاق بیافتد.

متاسفانه در هر دو شکل مادرزادی و اکتسابی بیماری، آسیب وارده به مغز دائمی است و قابل ترمیم نمی باشد. از این رو اختلالات به وجود آمده برای تمام عمر باقی مانده و فرد مبتلا دچار معلولیت های مختلف می شود.

فلج مغزی (CP) دانش‌واژه گسترده‌ای است که برای توصیف گروهی از اختلال‌های مرتبط با انواع فلجی به کار برده می‌شود که به دلیل آسیب دیدن مغز در حال رشد، کنترل حرکتی را مختل می‌سازد.

دلایل ایجاد فلج مغزی

هر چند فلج مغزی به خاطر ایجاد نقص یا آسیب برای مغز قبل، حین، یا به فاصله کوتاه پس از تولد ایجاد می‌شود، امروزه سوال‌های فراوان درباره چگونگی ایجاد آن برای محققان وجود دارد. بعضی از دانشمندان و پزشکان در این رابطه اعتقاد دارند نوزادان به خاطر یک عفونت بارداری قبل از به دنیا آمدن به این مشکل دچار می‌شوند. منظور از عفونت در این حالت هر گونه عاملی است که بتواند بر فرآیند رشد و توسعه مغز انسان تاثیر گذارد.

سایر دانشمندان و پزشکان اعتقاد دارند آسیب‌های مغزی در نوزادان به فلج مغزی تبدیل می‌شود و این شرایط بطور مستقیم با مصرف نادرست دارو در طول دوره بارداری یا بلافاصله پس از تولد نوزاد ارتباط دارد. در حقیقت این شرایط باعث می‌شود نوزادان به آسیب‌های مغزی دچار شوند.

فلج مغزی می‌تواند همچنین در مواردی مشاهده شود که به مدت طولانی اکسیژن به نوزاد نرسد، رحم دچار افتادگی باشد، نوزاد با فشار از رحم خارج شود، به خاطر ابزارهای استفاده شده در هنگام تولد (مثل آسیب‌دیدگی ناشی از پنس جراحی یا دستگاه مکش) نوزاد دچار آسیب شود یا به سادگی طول مدت درد کشیدن مادر برای به دنیا آمدن نوزاد بیش از ۱۸ ساعت باشد (به خصوص در مواردی که در زمان تولد تعداد زیادی کودک به دنیا آمده باشند). این مشکلات همگی می‌توانند برای وارد شدن آسیب مغزی به کودک و دچار شدن وی به فلج مغزی کافی باشند.

در یک تقسیم بندی کلی دلایل فلج مغزی عبارتند از:

- ابتلا مادر به عفونت در دوران بارداری
- عدم تطابق Rh خون مادر و جنین
- قرارگیری مادر در برابر مواد سمی و شیمیایی در دوران بارداری
- آسیب مغزی در ماه های اولیه زندگی کودک در طی حوادث ناگهانی مانند تصادفات رانندگی و یا سقوط کودک
- ابتلا به عفونت مغزی مانند مننژیت باکتریایی و آنسفالیت ویروسی
- اختلال در جریان خون به مغز
- زایمان زودرس
- زایمان طولانی
- کم وزنی نوزاد
- رشد غیر طبیعی مغز
- خونریزی داخل مغز
- سکته مغزی جنین و نوزاد
- اختلالات ژنتیکی
- فشار خون بالای مادر در دوران بارداری
- چندقلویی

علائم فلج مغزی

فلج مغزی مشکلی است که با حرکت‌های انقباضی، عدم کنترل بر روی عضلات، و ناتوانی در استفاده آنها همراه است و اغلب با توجه به حرکت‌های غیر عادی و آهسته دست کودک که بر روی آنها کنترلی وجود ندارد، شناسایی می‌شود. علاوه بر این، وضعیت عضلات بیمار در این شرایط می‌تواند چیزی بین نرم و سخت باشد و در نتیجه این شرایط ممکن است بعضی از عضلات بیشتر از عضلات دیگر مورد استفاده قرار گیرند. سایر علائمی که در کودکان مبتلا به فلج مغزی می‌توان مشاهده کرد عبارت از ایجاد مشکل در مراحل اصلی رشد و یا ناتوانی ذهنی است.

مطابق بررسی‌های انجام شده توسط مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها (CDC)، بعضی از علائم و نشانه‌های بالینی فلج مغزی به شرح زیر هستند:

کارکرد نامناسب عضلات: همانطور که قبلاً ذکر شد، افراد مبتلا به فلج مغزی با مشکلات خاص در ارتباط با کنترل عضلات خود مواجه می‌شوند. این شرایط باعث می‌شود انجام فعالیت‌های ساده برای فرد بسیار دشوار شود. برای مثال در این زمینه می‌توان از نشستن، راه رفتن، گره زدن بند کفش، و گرفتن اشیاء نام برد. انجام این فعالیت‌ها در بسیاری از مواقع برای افراد مبتلا به فلج مغزی خسته کننده و دشوار می‌باشد.

رفلکس عضلات: افراد مبتلا به فلج مغزی ممکن است رفلکس غیر عادی به صورت نامتقارن یا متقارن از خود نشان داده و در ارتباط با رفلکس گرفتن اجسام با دست و بازتاب گالانت ستون فقرات دچار مشکل باشند. گاهی اوقات در کودکان مبتلا به فلج مغزی می‌توان رفلکس‌های مورو را نیز مشاهده کرد، اما این شرایط معمولاً در سن ۵ ماهگی آشکار می‌شود.

هماهنگی و کنترل: افراد مبتلا به فلج مغزی در ارتباط با هر دوی هماهنگی اندام‌ها و کنترل آنها با مشکل مواجه می‌شوند و این شرایط بطور خاص هنگام تحت فشار قرار گرفتن یا خسته بودن فرد مشاهده می‌گردد. مشکلات رایج در ارتباط با ایجاد هماهنگی و کنترل شامل حرکت‌های انقباضی، راه رفتن با پاهای بیش از حد باز، راه رفتن در حالتی که سر انگشتان پا به سمت داخل یا خارج است، کشیدن یک پا بر روی زمین در هنگام راه رفتن، و راه رفتن در حالت کج می‌باشد.

مشکلات کلامی: بسیاری از افراد مبتلا به فلج مغزی با مشکلات خاص در ارتباط با برقراری ارتباط با سایرین مواجه هستند، زیرا حرکت عضلات صورت این افراد دچار انقباض می‌شود. این شرایط همچنین می‌تواند بر وضعیت تنفس کردن، غذا خوردن، بستن دهان، و بلع غذا تاثیر خاص داشته باشد.

دیگر علایم فلج مغزی عبارتند از:

- عدم هماهنگی عضلات برای انجام حرکات ارادی بطور مناسب
- ضعف شدید اندام ها
- اختلال در انجام حرکات ظریف
- راه رفتن بطور غیر طبیعی و در موادر شدید عدم توانایی حرکتی
- خشکی و انقلاض غیر عادی عضلات
- اختلال در بلع غذا
- اختلال در تکلم

عوارض فلج مغزی

وارد شدن آسیب‌دیدگی به مغز در حال رشد علاوه بر سی پی، می‌تواند باعث مجموعه‌ای از عوارض شود. شایع‌ترین بیماری‌هایی که ممکن است در کنار فلج مغزی ایجاد شوند عبارتند از:

- صرع
- اختلالات شنوایی و بینایی
- اختلال در یادگیری
- اختلال طیف اوتیسم (ASD)
- درد یا ناراحتی مزمن
- اختلال نقص توجه یا بیش فعالی (ADHD)
- اختلالات گفتاری
- اختلالات روانی
و …

انواع فلج مغزی

فلج مغزی یا بیماری سی پی به چهار گونه اصلی تقسیم‌بندی می‌شود:

فلج مغزی اسپاستیک

فلج مغزی اسپاستیک شایع‌ترین گونه فلج مغزی است که حدود ۸۰ درصد بیماران مبتلا را درگیر می‌کند. بیماران مبتلا به این نوع فلج مغزی با افزایش تون عضلانی یا سفتی عضلات روبرو می‌شوند؛ به بیان دیگر، عضله‌های این بیماران سفت می‌شود و در نتیجه حرکت دادن عضلات دشوار می‌شود. فلج مغزی اسپاستیک معمولاً با توجه به بخش آسیب‌دیده بدن توصیف می‌شود.

دی پلژی/ دی پارزی اسپاستیک

سفتی و گرفتگی عضلانی در این نوع فلج مغزی عموماً در پاها رخ می‌دهد و بر بازوها و دست‌ها اثر چندانی نمی‌گذارد یا اصلاً آنها را درگیر نمی‌کند. این گروه از بیماران هنگام راه رفتن با مشکل مواجه می‌شوند، چون به دلیل سفت شدن عضله‌های پا و لگن، پاها به سمت یکدیگر کشیده می‌شود، رو به داخل می‌چرخد و پاها از زانو به صورت ضربدری روی هم قرار می‌گیرد.

همی پلژی/ همی پارزی اسپاستیک

در این نوع فلج مغزی تنها یک سمت بدن بیمار درگیر می‌شود و معمولاً بازو بیش از پا آسیب می‌بیند.

کوادری پلژی/ کوادری پارزی اسپاستیک

 این نوع فلج مغزی شدیدترین نوع فلج مغزی است که هر چهار دست و پا، بالاتنه و صورت را درگیر می‌کند. این گروه از بیماران معمولاً نمی‌توانند راه بروند و غالباً از دیگر ناتوانی‌های رشدی مانند ناتوانی فکری، صرع یا مشکلات دیداری، گفتاری یا شنیداری رنج می‌برند.

فلج مغزی دیسکینتیک یا آتتوئید

نوع دوم فلج مغزی دیسکینتیک است که با نام‌های آتتوئید، آتتوئید تشنج و فلج مغزی دیستونیک (ناشی از اختلال تونوس عضلانی) نیز از آن یاد می‌شود.

بیماران مبتلا به فلج مغزی دیسکنتیک به سختی می‌توانند حرکت دست، بازو و پای خود را کنترل کنند، به همین دلیل نشستن و راه رفتن نیز برایشان دشوار می‌گردد. حرکت‌ها غیرقابل کنترل، آهسته، پیچ و تاب خورده یا سریع و پر تکان می‌شود. زبان و صورت نیز گاهی آسیب می‌بیند و بلع، مکیدن و صحبت کردن به دشواری انجام می‌شود. تون (تنوس) عضلانی این گروه از بیماران در بازه‌ای از بسیار سفت تا بسیار شل نه تنها در روزهای متفاوت، بلکه در طول یک روز نیز تغییر می‌کند.

فلج مغزی آتاکسیک

بیماران مبتلا به فلج مغزی آتاکسیک در حفظ تعادل و هماهنگی با مشکل مواجه می‌شوند؛ برای مثال راه رفتنی ناپایدار دارند و به سختی حرکت‌های سریع یا حرکت‌های نیازمند کنترل فراوان، مانند نوشتن، را انجام می‌دهند. به علاوه کنترل کردن دست‌ها یا بازوها هنگام تلاش برای رساندن دست به شیء خاص و برداشتن آن دشوار می‌گردد.

فلج مغزی مخلوط

برخی بیماران با علائم بیش از یک نوع فلج مغزی مواجه می‌شوند. متداول‌ترین فلج مغزی کودکان و بزرگسالان مخلوط گونه‌ی اسپاستیک ـ دیسکنتیک است.

درمان فلج مغزی

فیزیوتراپی

فیزیوتراپی معمولاً هنگام تشخیص ابتلا فلج مغزی کودکان شروع می‌شود. فیزیوتراپی فلج مغزی یکی از مهم‌ترین روش‌هایی است که به کودک در مدیریت عارضه کمک می‌کند.

اهداف اصلی فیزیوتراپی عبارت‌اند از:

- تشویق کودک به حرکت کردن و بهبود توانایی وی؛ برای این منظور از عصا، وسایل کمکی یا ارتوزها استفاده می‌شود.
- افزایش قدرت و جلوگیری از ضعیف شدن عضله‌هایی که کودک عموماً از آنها استفاده نمی‌کند.
- جلوگیری از کوتاه شدن عضله‌ها و از دست رفتن دامنه طبیعی حرکتی که از آن با اصطلاح هم‌کشی یا انقباض یاد می‌شود.

در کودکانی که نمی‌توانند به دلیل سفتی عضلانی، عضله‌ها را به راحتی بکشند، مشکل کاهش دامنه حرکتی بروز می‌یابد. چنانچه عضله‌ها کشیده نشود، سرعت رشد آنها از سرعت رشد استخوان کمتر خواهد شد. پی‌آمد این تاخیر در رشد بدشکلی است که به نوبه خود به درد و ناراحتی کودک می‌انجامد.

متخصص فیزیوتراپی تمرین‌های اصلاحی متعددی را جهت تقویت و کشش عضله‌ها به کودک آموزش می‌دهد که می‌توان آنها را هر روز اجرا کرد. از بریس‌های ویژه پا یا بازو (ارتوزها) نیز برای کشش عضله‌ها و بهبود حالت اندامی استفاده می‌شود.

وسیله‌ها و تجهیزات

استفاده از وسیله‌ای برای حفظ یا بهبود توانایی حرکتی مفصل به دلیل قوی‌تر کردن عضله‌ها و شل کردن عضله‌های گرفته و پیش فعال و آسان ساختن فعالیت‌های روزانه برای بسیاری از بیماران مبتلا به فلج مغزی کودکان و بزرگسالان مفید است. چوب زیر بغل مخصوص، ارتوز، قالب‌های گچی، عصا، صندلی‌های مخصوص، واکر، صندلی چرخدار، کفش‌های خاص و ... از جمله وسیله‌ها و تجهیزاتی هستند که برای حل مشکلات معین سودمنداند.

این وسیله‌های کمکی با توجه به نیازهای کودک انتخاب می‌شود؛ برای مثال از قالب گچی پس از جراحی یا برای محدود کردن حرکت در یک جهت استفاده می‌شود تا تاندون‌ها و عضله‌های سمت دیگر بدن تقویت شود. چنانچه هر دو پا در اثر ابتلا به فلج مغزی آسیب دیده باشد، به کودک یاد داده می‌شود تا از تخته چرخدار، وسیله‌ای که کودک روی آن دراز می‌کشد و حرکت می‌کند، روروک مخصوص، صندلی چرخدار یا دیگر وسایل خاص استفاده کند.

ماساژ

هم ماساژ درمانی و هم هاتا یوگا (یوگای حرکتی) برای شل کردن عضله‌های منقبض، تقویت عضله‌ها و منعطف نگه داشتن مفصل‌ها مفید است. تمرین‌های تنفسی یوگای حرکتی گاهی برای جلوگیری از عفونت ریه انجام می‌شود.

کار درمانی

در کار درمانی به مشکلاتی پرداخته می‌شود که کودک هنگام انجام حرکت‌های روزانه با آنها مواجه می‌شود.

متخصص کار درمانی انجام وظیفه‌های ضروری برای مهارت‌های حرکتی، مانند دستشویی رفتن یا لباس پوشیدن، را به بهترین روش آموزش می‌دهد.

توانبخشی فلج مغزی به کمک کار درمانی برای ارتقاء اعتماد به نفس کودک و استقلال وی، به ویژه همگام با افزایش سن وی، مثمر ثمر است.

تحریک الکتریکی

در هر سه گونه تحریک الکتریکی TES، FES یا NMES جریان برق بسیار اندکی برای تحریک عضله‌ها و منقبض ساختن آنها به کار برده می‌شود. الکترودها روی پوست ناحیه مربوط به گروه یا گروه‌های عضلانی آسیب دیده قرار داده می‌شود.

اوزون درمانی

جلسه‌های درمان با اکسیژن خالص در مخزن تحت فشار را اوزون درمانی گویند. نظریه پزشکان بر این است که اوزون درمانی عملکرد سلول‌های عصبی قرار گرفته در کناره ناحیه آسیب دیده مغزی را تحریک می‌کند یا به حالت اول بازمی‌گرداند. بهبود توانایی زبانی، تماس چشمی، ارتباطات اجتماعی، افزایش اشتها و بهبود گوارش از جمله مزایای گزارش شده و به اثبات رسیده این روش درمانی است.

گفتار ـ زبان درمانی

زبان-گفتار درمانی cp برای ارتباط گفتاری و جایگزین مفید است. برخی گفتار درمانگران در زمینه‌های دیگری مانند تخصص‌های حرکتی زبانی نیز آموزش دیده‌اند و به پشتوانه این آموزش‌ها می‌توانند در حل مشکلات جدی‌تر مربوط به غذا خوردن، تنفس، بلع و حساسیت زبانی راهگشا باشند.

داروهای درمان سفتی عضلانی

چنانچه کودک به دلیل سفتی و گرفتگی بیش از حد عضلات دچار درد می‌شود یا نمی‌تواند حرکت‌های معمول را انجام دهد، می‌توان از دارو برای شل کردن عضله‌ها استفاده کرد.

دارو برای درمان فلج مغزی دیسکنتیک

برای درمان فلج مغزی دیسکنتیک می‌توان مصرف داروهای زیر را امتحان کرد:

- تری هگزیفنیدیل
- گاباپنتین
- کلونیدین

جراحی

جراحی ارتوپدی گاهی به منظور اصلاح مشکلات مربوط به استخوان و مفصل انجام می‌شود. انجام جراحی در صورتی توصیه می‌شود که کودک به دلیل ابتلا به فلج مغزی هنگام حرکت متحمل درد شود. به علاوه جراحی حالت اندامی و حرکت را بهبود می‌دهد و همچنین اعتماد به نفس و احترام به خویشتن را ارتقا می‌دهد.