شیمی درمانی | روش های انجام شیمی درمانی | عوارض شیمی درمانی | هزینه شیمی درمانی

شیمی درمانی روشی برای از بین بردن سلول‌های سرطانی و جلوگیری از رشد سریع سلول‌ها به کمک داروهای شیمیایی است.

شیمی درمانی

به عنوان بخشی از فرآیندهای طبیعی بدن، سلول‌ها به صورت مداوم از راه تقسیم شدن، جایگزین می‌شوند. زمانی که سرطان ایجاد می‌شود، سلول‌ها به صورت کنترل‌نشدنی و با سرعت غیرطبیعی تکثیر می‌شوند.

سلول‌های بیشتر و بیشتری تولید می‌شود و این سلول‌ها فضای بسیار زیادی را اشغال می‌کنند که در حقیقت در اختیار سلول‌های سالم و مفید بوده است.

داروهای شیمی درمانی در توانایی تقسیم شدن سلول سرطانی مداخله می‌کنند. در این راستا ممکن است فقط از یک دارو یا ترکیبی از چند دارو استفاده شود.

این داروها ممکن است به صورت مستقیم وارد جریان خون بشوند و به سلول‌های سرطانی سرتاسر بدن حمله کنند؛ یا به صورت اختصاصی فقط قسمت‌های سرطانی را هدف قرار دهند.

استفاده از شیمی درمانی برای بیماری های دیگر

برخی از داروهای شیمی درمانی برای معالجه سایر بیماری ها کاربرد دارد از جمله:

• بیماری های مغز استخوان: بیماری هایی که بر مغز استخوان و سلول های خونی تاثیر می گذارند ممکن است با پیوند استخوان درمان شوند که به پیوند سلول های بنیادی نیز معروف هستند. شیمی درمانی اغلب برای پیوند مغز استخوان مورد استفاده قرار می گیرد.

• اختلالات سیستم ایمنی: دوزهای پایین داروهای شیمی درمانی می تواند به کنترل سیستم ایمنی بیش فعال در برخی بیماری ها مانند لوپوس، آرتریت روماتوئید (روماتیسم مفصلی) کمک کند.

روش‏ های مختلف شیمی ‏درمانی

داروهای شیمی‏ درمانی به چندین صورت تجویز می‏ شوند:

• روش تزریق عضلانی یا زیرپوستی یا به‏طور مستقیم داخل مایع مغزی- نخاعی

• روش تزریق داخل ورید که از طریق آنژیوکت و یا از طریق یک پورت در وریدهای مرکزی بدن تجویز می‏ گردد.

• روش تزریق داخل شریان که داروی شیمی ‏درمانی به‏طور مستقیم معمولا در شریان ‏های تغذیه‏ کننده تومور انجام می‏ شود.

• روش خوراکی به‏ صورت قرص، کپسول و یا مایع که بیمار می‏ خورد.

• روش موضعی یا مالیدنی که داروی شیمی‏ درمانی روی پوست بیمار مالیده می‏ شود.

در درمان سرطان پستان معمولا از روش تزریق وریدی یا خوراکی استفاده می شود.                                              

 چرخه درمان شیمی درمانی

شیمی درمانی معمولا در فواصل منظم انجام می شود. یک چرخه ممکن است یک یا چند دارو، در یک یا چند روز یا چند روز تا چند هفته بدون درمان باشد. این عمل به سلول های طبیعی زمان می دهد تا خود را در برابر عوارض دارویی مقاوم کنند. بعضی اوقات ممکن است دوز روزانه معینی برای بیمار تعیین شود و به دنبال آن یگ دوره استراحت برای فرد در نظر گرفته شود. بعضی از داروها وقتی به طور مداوم در تعداد دفعات مشخصی در طول روز مصرف شوند، بهتر عمل می کنند. هر دارو طبق برنامه خاصی مورد استفاده قرار می گیرد که بیشترین تاثیر و کمترین عوارض جانبی را در پی داشته باشد. اگر بیش از یک دارو برای درمان شما تجویز شود، پزشک مربوطه برنامه درمانی کامل و جامعی را برای شما در نظر می گیرد و جای نگرانی برای تداخل دارویی و مشکلات احتمالی وجود ندارد. قبل از شروع به درمان سرطان تعداد چرخه های درمان بسته به نوع سرطان و سیستم بدنی فرد بیمار بررسی و مشخص می شود.

مدت زمان تزریق هر دارو به نوع دارو و رژیم درمانی بستگی دارد. این پزشک است که آن را مشخص می‏ کند و هیچ ربطی به برنامه درمانی بیماران دیگر ندارد و نباید برنامه یک بیمار با بیماران دیگر مقایسه شود. فقط از پزشک خود در این مورد سوال کنید. داروهای شیمی‏ درمانی به دفعات تجویز می ‏شوند. معمولا روزی که تزریق می‏ کنند را روز "یک" می ‏نامند و سپس دفعات بعدی را بر اساس روز اول، هر ۸، ۱۵، ۲۱ یا ۲۸ روز تنظیم می‏ کنند. زمان بین اولین روز و آخرین روز آن دوره را یک سیکل می ‏نامند.

نکات مهم در طول شیمی درمانی

همان طور که می دانید استفاده از مواد خوراکی سالم همیشه از جایگاه و اهمیت بالایی در سلامتی بدن برخوردار بوده است. شما با تغذیه مفید می توانید به درمان و بهبودی بیماری خود کمک بسزایی کنید. به طور خلاصه در صورت عدم وجود مشکلات خاص، صرفا توصیه می شود رژیم غذایی متنوعی را همراه با وعده های  غذایی مکرر و سبک دنبال کنید. نکاتی که باید رعایت کنید شامل موارد زیر می باشد:

• نوشیدن حداقل دو لیتر آب در روز به عملکرد بهتر کلیه ها و همچنین به دفع صحیح داروها کمک می کند.

• به دلیل بی اشتهایی در طول درمان، توصیه می شود در طول روز چند وعده غذایی سبک میل کنید.

• در صورت تهوع و استفراغ بهتر است از غذای خشک استفاده کنید.

• از مصرف نمک و ادویه جات جدا خودداری کنید.

• در صورت بروز اسهال، برای جلوگیری از کم آبی، مصرف غذای سبک و افزایش مایعات مصرفی بسیار مهم است.

• در صورت یبوست باید از مواد غذایی حاوی فیبر (میوه و سبزیجات) مصرف کنید.

• در طی شیمی درمانی برای تقویت ارگان های بدن مقدار زیادی کالری دریافت کنید.

• رژیم های غذایی با پروتئین بالا برای بیماران مبتلا به سرطان توصیه می شود، زیرا پروتئین به قوی شدن عضلات کمک می کند.

• رژیم های قلیایی قدرت اکسیدانی و ضد سرطانی بالایی دارند که باعث جلوگیری و درمان سرطان می شود.

عوارض شیمی درمانی

شیمی درمانی گاهی عوارض جانبی شدیدی دارد. اما پیشرفت‌های علمی اخیر بسیاری از آن‌ها را تا حدود زیادی قابل کنترل کرده است.

با توجه به نوع و گستردگی درمان و برخی عوامل فردی دیگر، این عوارض جانبی ممکن است خفیف یا شدید باشند. بعضی افراد هم هیچ عوارض جانبی را تجربه نمی‌کنند.

1. تهوع و استفراغ

حالت تهوع و استفراغ برای ۷۰٪ از بیماران پیش می‌آید. داروهای ضدتهوع می‌توانند به آن‌ها کمک کنند. این داروها حتی زمانی که این عوارض از بین رفته‌اند هم باید مصرف شوند که از بروز مجدد تهوع و استفراغ جلوگیری شود.

زنجبیل و محصولات زنجبیلی به اثربخشی بهتر داروهای ضدتهوع کمک می‌کنند.

2. ریزش مو

مو چند هفته پس از شروع برخی از شیمی درمانی‌ها می‌ریزد یا نازک و شکننده می‌شود. ریزش مو در هر منطقه از بدن ممکن است رخ بدهد.

ریزش مو هیچ عوارضی برای سلامتی به همراه ندارد اما باعث ناراحتی و فشار ذهنی بیمار می‌شود. پزشک ممکن است بیمار را به جلسه مشاوره بفرست یا از او بخواهد از کلاه‌گیس و وسایل مشابه استفاده کند.

استفاده از یک کلاه سرد هنگام دریافت دارو در جلسه‌ی شیمی درمانی می‌تواند میزان ریزش مو را کاهش بدهد اما بیمارانی که برای آن‌ها دارو باید به جمجمه برسد، نمی‌توانند از روش کلاه سرد استفاده کنند. مانند بیماران دارای سرطان خون.

مو معمولا پس از اتمام درمان به صورت طبیعی دوباره رشد می‌کند. البته ناخن‌ها هم ممکن است نرم و شکننده شوند.

پوست ممکن است خشک و دردناک شود و نسبت به نور آفتاب حساسیت بیشتری نشان دهد. بیماران باید در ساعت‌های میانی روز از نور آفتاب دور بمانند یا از لباس‌ها و لوسین‌های مناسب برای پوشاندن پوست استفاده کنند.

3. خستگی مفرط

خستگی مفرط یکی از عوارض جانبی شایع است. این خستگی ممکن است مداوم بوده یا فقط پس از یک سری از فعالیت‌های خاص نمایان شود. بیمار باید زمان زیادی را استراحت کند و از فعالیت‌های سنگین بدنی اجتناب کند.

البته خستگی‌های بسیار شدید ممکن است نشانه‌ای از کم شدن گلبول‌های قرمز خون باشد و باید به پزشک معالج گزارش داده شود.

4. مشکلات شنوایی

اثرات سمی شیمی درمانی ممکن است باعث کاهش موقتی یا دائمی شنوایی در برخی از بیماران شود.

5. کم شدن تعداد گلبول‌های سفید خون و احتمال ابتلا به عفونت

زمانی که شیمی درمانی شروع می‌شود سیستم ایمنی بدن ضعیف می‌شود زیرا تعداد گلبول‌های سفید خون کم می‌شود. به این عارضه نوتروپنی می‌گویند. گلبول‌های سفید خون بخشی از سیستم ایمنی بدن هستند که با عوامل عفونت‌زا مبارزه می‌کنند. به همین دلیل شخص ممکن است در برابر عفونت‌ها آسیب‌پذیرتر بشود.

استفاده از داروهای آنتی بیوتیک می‌تواند در گذر از این مرحله کمک کند. البته بیمار و افرادی که از او مراقبت می‌کنند هم باید موارد بهداشتی را رعایت کنند.

مواردی مانند:

• رعایت بهداشت شخصی: شستشوی مداوم دست با آب گرم و صابون، استحمام منظم، تعویض لباس‌ها و ملحفه‌ها و شستشوی سرویس بهداشتی.

• رعایت بهداشت مواد غذایی: مواردی که برای حفظ سلامت مواد غذایی لازم است مانند شستشوی مناسب سبزیجات، پخت کامل محصولات دامی و تمیز نگه‌ داشتن سطوح آشپزخانه رعایت شود.

• اجتناب از افراد دارای بیماری عفونی

• مراقبت از زخم‌های پوستی: این زخم‌ها باید به دقت تمیز و پانسمان شوند که هیچ باکتری و میکروبی نتواند از آن طریق وارد بدن شود.

اگر فردی که شیمی درمانی دریافت می‌کند دچار بیماری عفونی شود، باید به سرعت درمان شود. این درمان ممکن است شامل بستری شدن در بیمارستان و دریافت آنتی‌بیوتیک تزریقی هم باشد.

6. کم شدن پلاکت‌های خون و مشکلات خون‌ریزی

این عارضه که به نام ترومبوسیتوپنی هم شناخته می‌شود ممکن است مشکلاتی در رابطه با لخته شدن خون ایجاد کند.

پلاکت‌ها آن دسته از سلول‌های خونی هستند که به لخته شدن خون کمک می‌کنند. در صورتی که تعداد این پلاکت‌ها کم شود ممکن است مشکلاتی نظیر خونریزی بینی و لثه یا بند نیامدن خون از زخم‌ها به وجود بیاید.

اگر پلاکت‌ها از میزان معینی کمتر شوند، بیمار به انتقال خون نیاز پیدا می‌کند.

برای کم شدن خطر خون‌ریزی فرد باید:

• از تیغ و وسایل اصلاح دیگر استفاده نکند.

• از مسواک با برس نرم استفاده کند.

• هنگام کار با وسایل تیز و برنده بسیار احتیاط کند. پوشیدن دستکش کار می‌تواند گزینۀ مناسبی باشد.

7. کم شدن گلبول‌های قرمز خون و کم‌خونی

گلبول‌های قرمز خون، اکسیژن را به تمام بافت‌های بدن می‌رسانند. کم شدن تعداد این گلبول‌ها به کم‌خونی منجر می‌شود و نشانه‌هایی مانند خستگی، نفس کم آوردن و تپش قلب دارد.

شخصی که دچار کم خونی شدید است به سرعت نیاز به انتقال و تزریق خون دارد.

منابع غنی آهن در مواد غذایی مانند سبزیجاتی با رنگ سبز تیره، حبوبات، گوشت، آجیل ها، کشمش و زردآلو به تولید بیشتر گلبول قرمز کمک می‌کنند.

8. التهاب غشاء مخاطی

این عارضه می‌تواند هر بخش از دستگاه گوارش مانند دهان، معده، روده‌ها، رکتوم و مقعد را درگیر کند.

التهاب غشاء مخاط دهانی معمولا بین ۷ تا ۱۰ روز پس از شروع شیمی درمانی پدیدار می‌شود. درد این عارضه مانند زمانی است که دهان سوخته باشد.

ممکن است زخم‌هایی در گوشه‌های دهان، زبان یا لب‌ها ایجاد شود که خوردن و حرف زدن را دردناک کند. اگر این زخم‌ها خون‌ریزی کنند خطر ابتلا به عفونت وجود دارد.

شدت این عارضه به قدرت و دوز داروهای شیمی درمانی بستگی دارد.

برای کم کردن خطر ابتلا به این عارضه داروهای جدیدی وجود دارد. التهاب غشاء مخاطی یکی دو هفته پس از پایان شیمی درمانی از بین می‌رود.

9. بی اشتهایی

شیمی درمانی یا خود بیماری سرطان، روی سطح سوخت و ساز بدن اثر می‌گذارند و منجر به کاهش اشتها و کاهش وزن می‌شوند. این عارضه ممکن است تا زمان بهبود بیماری و تمام شدن درمان ادامه پیدا کند. شدت بی‌اشتهایی به نوع سرطان و شیمی درمانی بستگی دارد.

خوردن وعده‌های کوچک اما بیشتر در طول روز می‌تواند نیاز بدن به مواد مغذی را تامین کند. نوشیدن مایعات از طریق نی هم به بیمار کمک می‌کند سطح مایعات بدن را در حد طبیعی نگه دارد.

بیمارانی که نمی‌توانند به صورت طبیعی غذا و مایعات را ببلعند باید در بیمارستان بستری شوند. در این حالت آن‌ها از طریق لوله‌ای تغذیه می‌شوند که مواد غذایی را مستقیم از وارد معده می‌کند. این لوله از طریق بینی تا معده کار گذاشته می‌شود.

10. مشکلات بارداری و باروری

بسیاری از بیماران در طول دوره‌ی شیمی درمانی تمایل خود را به رابطه‌ی جنسی از دست می‌دهند؛ اما این مشکل پس از اتمام درمان برطرف می‌شود.

با توجه به نوع دارویی که مصرف می‌شود، شیمی درمانی ممکن است روی باروری زنان و مردان اثر منفی بگذارد. پس از تکمیل درمان قدرت باروری معمولا –نه همیشه– به حالت قبل بازمی‌گردد.

بیمارانی که تمایل دارند پس از پایان شیمی درمانی بچه‌دار شوند، بهتر است پیش از شروع آن اسپرم یا تخمک خود را فریز کنند و نگه دارند.

برخی از داروهای شیمی درمانی می‌توانند برای جنین نقص‌های مادرزادی ایجاد کنند. به همین دلیل مهم است که فرد در این دوره باردار نشود. باید حین شیمی درمانی و حداقل تا یک سال پس از آن از روش‌های پیشگیری از بارداری استفاده شود. البته داروهای خوراکی ممکن است با داروهای شیمی درمانی تداخل ایجاد کنند.

اگر شخص بیمار باردار است یا در طول شیمی درمانی باردار شده است، لازم است در اولین فرصت این موضوع را با پزشک معالج درمیان بگذارد.

11. مشکلات گوارشی

بروز اسهال طبیعی است، چون مقدار زیادی از سلول‌های مرده و آسیب‌دیده باید از بدن دفع بشوند. یبوست هم عارضۀ شایع دیگری است. این عوارض ممکن است چند روز پس از شروع درمان حادث بشوند.

12. مشکلات شناختی و سلامت ذهنی

حدود ۷۵٪ از بیماران مشکلاتی مانند عدم تمرکز، تفکر منسجم و اشکال در حافظه‌ی کوتاه‌مدت را در حین دوره‌ی شیمی درمانی گزارش می‌دهند. برای ۳۵٪ از آن‌ها این مشکلات ممکن است تا چند ماه یا چند سال پس از پایان درمان هم ادامه پیدا کند.

بیماران ممکن است در زمینۀ استدلال، تشخیص و انجام چند کار به صورت هم‌زمان هم دچار مشکلاتی بشوند.

تغییرات خلقی و افسردگی هم ممکن است بروز کنند که مربوط به خود روند درمان یا ترس از آینده است.

میزان تأثیر گذاری شیمی درمانی

عوامل مختلفی بر میزان بازدهی شیمی درمانی تاثیرگذار هستند. از طرفی،‌ شیمی درمانی، معمولا همراه با روش‌های دیگر درمان، مثل جراحی و پرتودرمانی به کار گرفته می شود. بنابراین پس از پایان درمان، نمی‌توان دقیقا گفت،‌ سهم هر روش در دستیابی به موفقیت، چند درصد بوده است. اما آنچه می‌دانیم این است که میزان موفقیت روش‌های درمانی سرطان، به عوامل متعددی وابسته است و با مولفه‌های مختلفی سنجیده می‌شود.

نرخ بقای بیمار

مولفه «نرخ بقای بیمار سرطانی»  (Cancer Survival Rate)، احتمال موفقیت روش‌های درمانی را به صورت کمی نشان می‌دهد. این کمیت، معرف درصد افرادی است که برای مدت معینی، پس از تشخیص سرطان، به حیات خود ادامه داده‌اند. علاوه بر این، نرخ بقا اطلاعاتی از نتایج درمان بیماران با وضعیت مشابه را به افراد ارائه می‌کند و به این ترتیب، به بیماران کمک می‌کند تا چشم‌انداز روشن‌تری از وقایع آینده داشته باشند. با این حال، باید در نظر داشت که عوامل مختلفی بر نرخ بقای بیماران تاثیر گذار هستند و بسیاری از این عوامل،‌ از فردی به فرد دیگر، متغیرند.

درجه سرطان

«درجه سرطان» (Cancer Grade)، بازتابی از میزان غیرطبیعی بودن سلول‌های سرطانی در زیر میکروسکوپ است و به صورت یک عدد، مثل G1 نشان داده می‌شود. برای تعیین درجه سرطان، رفتار سلول‌های تومور، در زیر میکروسکوپ، بررسی و با سلول طبیعی، مقایسه می‌شود.

اگر رفتارهای غیرطبیعی سلول‌های تومور، ‌کم‌تعداد باشد، «سرطان با درجه پایین» (Low Grade Cancer) تشخیص داده می‌شود. این تشخیص، گویای این است که تومور، فعالیت کمی دارد و به بافت‌های اطراف، پراکنده نشده است. اما اگر این مقایسه، اختلافات چشمگیری را نشان دهد، با یک «سرطان با درجه بالا» (High Cancer Grade) روبرو هستیم که به سرعت رشد می‌کند و به بافت‌های دوردست منتشر می‌شود.

مرحله سرطان

«مرحله سرطان» (Cancer Stage) معیاری از میزان بزرگ شدن و پراکنش سلول‌های بدخیم است. این مولفه با روش‌های مختلفی ارزیابی و مقیاس‌بندی می‌شود. یکی از این روش‌‌ها، مقیاس‌دهی 5-0 است که طبق آن، توده‌های سرطانی در یکی از گروه‌های زیر جای می‌گیرند.

• مرحله 0: سلول‌های سرطانی دیده می‌شوند اما به سلول‌های همسایه، پراکنده نشده‌اند.

• مراحل 1، 2 و 3: سلول‌های سرطانی دیده می‌شوند. بزرگ شدن عدد، به معنی بزرگ بودن اندازه تومور و پراکندگی آن به بافت‌های دورتر است.

• مرحله 4: سلول‌های سرطانی به بافت‌های دوردست نیز مهاجرت کرده‌اند.

برای توصیف مراحل سرطان، از اصطلاحاتی زیر استفاده می‌شود.

• «در محل» (In situ): سلول‌های سرطانی، مشاهده می‌شوند، اما به بافت‌های همسایه پراکنده نشده‌اند.

• «موضعی» (Localized): سرطان، در ناحیه‌ای از بدن، که اولین بار رویت شده بود، باقی مانده و به نواحی دیگر، پراکنده نشده است.

• «ناحیه‌ای» (Regional): سرطان به گره‌های لنفی اطراف و بافت‌ها و اندام‌های همسایه، پراکنده شده است.

• «پراکنده» (Distant): سرطان به بخش‌های دوردست بدن نیز پراکنده شده است.

فاکتورهای دیگر

فاکتورهای دیگری نیز بر میزان موفقیت شیمی درمانی تاثیرگذار هستند. سن، وضعیت کلی سلامتی و بیماری‌های دیگر فرد، از این جمله‌اند.

با توجه به مجموعه این عوامل، پزشک‌های تشخیصی متعددی را در حین درمان، ‌انجام می‌دهد و سرانجام، بر اساس مجموعه نتایج به دست آمده، برای ادامه روند درمان،‌ تصمیم‌گیری می‌کند.

هزینه های شیمی درمانی

متاسفانه، درمان سرطان، نیازمند هزینه‌های فراوانی است که بسیاری از آن‌ها تحت پوشش حمایتی بیمه پایه قرار ندارند. در سال‌های اخیر، برخی از شرکت‌های بیمه، بخشی از این هزینه‌ها را در قالب انواع بیمه‌های تکمیلی، پوشش داده‌اند. هزینه‌های سرطان در گروه‌های کلی زیر طبقه‌بندی می‌شوند.

• هزینه‌های آزمایش‌های تشخیص پزشکی

• هزینه‌های تشخیص پاراکلینیکی (مثل سونوگرافی، ماموگرافی، انواع اسکن و غیره)

• هزینه‌های بستری، جراحی، شیمی درمانی، پرتودرمانی

• هزینه‌های جراحی مجاز سرپایی (مثل بیوپسی)

بر اساس مصوبات جلسه شصت و هفتم شورای عالی بیمه خدمات درمانی کشور درباره بیماران خاص و صعب العلاج، «هزینه خدمات شیمی درمانی (کدهای ۹۰۱۵۳۵ تا ۹۰۱۵۷۰) کتاب ارزش نسبی در مراکز درمانی بر اساس تعرفه دولتی رایگان و ما به التفاوت بخش غیردولتی و خصوصی بر عهده بیمار است.

این خدمات شامل شیمی درمانی زیرجلدی یا عضلانی، تجویز شیمی درمانی داخل وریدی یا شریانی، تجویز شیمی درمانی داخل ضایعه، تجویز شیمی درمانی به داخل حفره پلور یا پریتوئن، تجویز شیمی درمانی به داخل CNS و داخل نخاع و تزریق شیمی درمانی ساب آراکنویید یا داخل بطنی است.»