تقسیم جعل از نظر شکلی؛ جعل مادی و جعل معنوی

جعل؛ جعل مادی و جعل مفادی(معنوی)

واژه شناسی جعل

جعل در لغت به معنای دگرگون کردن، منقلب نمودن، گردانیدن، قـرار دادن، آفریـدن، وضـع کـردن، سـاختن و ایجـاد کـردن بـه کـار رفتـه اسـت. علـیرغـم اخـتلاف نظـر حقوقدانان در تعریف جرم جعل، تعاریف ارائه شـده از ایـن جـرم از معـانی لغـوی دور نیفتاده و بر مفاهیمی چون ساختن یا تغییر دادن مبتنی شـده انـد.

نگاهی به كتاب های لغت و دائره المعارف هـای اسـلامی و احاديـث و روايـات، نشـان مـی دهـد كـه واژه های جعل و تزوير از جمله واژه هایی هستند كه در فرهنـگ اسـلامی متـداول و دارای سـابقه ای ديرينه هستند.

در قرآن مجيد واژه جعل و مشـتقات آن بـيش از سيصـد و پنجـاه مرتبـه در آيـات مختلف و به مفاهيم گوناگون آمده است. كما اينكه واژه تزوير و مشـتقات آن نيـز قريـب بـه شـش مرتبه ذكر شده است. مفاهيم و معانی مجرد واژه جعل « بـه فـتح جـيم و سـكون عـين و لام » بـه طورخلاصه عبارتست از:

ناميدن، پيدا كردن، آشكار نمودن، آغاز نمودن، نسبت دادن چيزی به سوی چيزی، بزرگ داشتن و گردانيدن، دگرگون نمودن، گمان كردن، منصوب نمودن، قرار داد بستن، دادن و اعطا كردن، خلق كردن، ساختن، قرار دادن، آفرينش، تغيير دادن مبدل ساختن، دگرگون كردن، از حالتی به حالتی ديگر در آوردن، آفريدن، از عدم بوجود آوردن، ايجاد شیء از شیء و تكوين آن و هر چيز ساختگی كه در آن دعوی اصل نمايند.

 از ميان مفاهيم مذكور تنها معناهايی از قبيل خلق كردن، دگرگون نمودن، ساختن و تغييردادن با مفهوم و مصاديق بزه موضوع مواد کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی درابره جعل و تزویر سازگاری و قابليت انطباق دارد.

جعل چیست؟

جعل و تزویر از جرایمی است که اعتماد عمومی جامعه را نسبت با اسناد و مدارک سست و بی رنگ می سازد. از این رو جعل را از جمله جرایم علیه امنیت یا مرتبط با امنیت و آسایش عمومی می دانند و هدف مقنن از برخورد با جاعلین و استفاده کنندگان از سند جعلی نیز حمایت از نوشته ها، اسناد و مدارک و اعتبار آنهاست.

در قوانین ایران تعریفی از جعل ارائه نشده و تنها به ذکر مصادیقی از آن و چگونگی جعل پرداخته شده است. ماده 523 تا 542 در کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی به جرم جعل پرداخته است.

انواع جعل

بسیاری از حقوقدانان، جعل را به دو قسم مادی و مفـادی تفکیـک نمـوده و بـرای تحقق هر یک، روش  های مخصوصی را برشـمرده  انـد. 

 بررسی و تشخیص آنچه در اسناد مشکوک به جعل اتفاق می افتد، از دو حالت خارج نمی باشد، یا این بررسی مربوط به تغییرات اعمال شده در ظاهر خط و سند و کاغذ است، که به آن جعل ظاهری یا مادی گویند و یا به بطن سند و متن نامه مربوط می گردد، که به آن جعل معنوی و یا مفادی گویند. به دیگر سخن برغم روشن بودن نمونه هایی که در متن قانون برای معرفی جعل صورت گرفته، جعل از نظر مشهود یا غیر مشهود بودن بر دو قسمت تقسیم می گردد.

      جعل مادی

در جعل مادی به نحو اولی و کلی، سند مجعول از ابتدا تا انتها ساخته می شود. جعل مادی به دلیل برجا گذاشتن آثار و علایم ملموس و قابل رویت، حسب مورد توسط افراد عادی یا خبره قابل تشخیص است.

جعل مادی ارتکاب هر یک از اعمالی است که در ماده 523 قانون مجازات اسلامی تصریح شده است.

ماده 523 قانون مجازات اسلامی: جعل و تزویر عبارتند از: ساختن نوشته یا سند یا ساختن مهر یا امضای اشخاص رسمی یا غیر رسمی خراشیدن یا تراشیدن یا قلم بردن‌یا الحاق یا محو یا اثبات یا سیاه کردن یا تقدیم یا تاخیر تاریخ سند نسبت به تاریخ حقیقی یا الصاق نوشته‌ای به نوشته دیگر یا بکار بردن مهر دیگری ‌بدون اجازه صاحب آن و نظایر اینها به قصد تقلب.

ساختن مهر یا امضای اشخاص رسمی یا غیررسمی

با توجه به روش های گوناگونی که افراد در بدست گرفتن قلم دارند، هر شخص در قسمت های خاصی از حروف و کلمات به قلم فشار می آورد و برعکس، در قسمت های دیگر با ملایمت قلم را بر روی کاغذ حرکت می دهد. استفاده از قلم نزد افراد، مختلف است. بنابراین هر چقدر هم که جاعل حرفه ای باشد، معمولاً در تیرگی و روشنی بخش های مختلف کلمات، بریدگی ها، انحراف ها، نقطه های آغاز و پایان کلمات و ... و به طور کلی بین امضاء و نوشته فرد جاعل با امضا و نوشته واقعی تفاوت وجود دارد که این امر توسط کارشناس مسلط تشخیص داده می شود.

پیشرفت های علمی نیز باعث شده که امروزه با استفاده از علوم و تکنیک های پیچیده و به خدمت گرفتن رایانه، تشخیص و تمییز امضاء و نوشته مجعول (نوشته جعلی)؛ نوشته واقعی آسان شده است.

خراشیدن یا تراشیدن

این عمل معمولاً با وسایلی مثل تیغ، چاقو و نظایر آنها صورت می گیرد. یعنی جاعل حروفی را با کمک این وسایل از روی نوشته یا سند محو می کند.
در عمل خراشیدن، جاعل بخشی از یک کلمه را محو می کند مثلاً با حذف حرف (ن) کلمه نبود را تبدیل به بود می کند ولی در عمل تراشیدن جاعل کل کلمه را محو می کند مثلاً نام یکی از خریداران را از سند بیع یا قولنامه محو می نماید.

قلم بردن

در قلم بردن لازم نیست حرف یا کلمه ای به سند اضافه شود بلکه امکان دارد جاعل با استفاده از قلم قسمت هایی از سند یا نوشته را ناخوانا کند یا بر روی آن خط بکشد.

الحاق

در این مورد چیزی به سند اضافه می شود مثلاً رقمی در قابل چک گذاشته شده یا با افزودن یک حرف به یک کلمه، آن را به کلمه دیگری تبدیل می کنند برای مثال با افزودن (ی) به کلمه (حسن) آن را به (حسین) تبدیل می نمایند.

محو یا اثبات یا سیاه کردن

مقصود از "محو کردن"، پاک کردن بخش هایی از یک نوشته با وسایلی مثل مداد پاک کن، لاک غلط گیر یا سایر مواد شیمیایی است.

منظور از اثبات، خارج کردن سند از بطلان است مثل اینکه مهر باطل شد را از روی قبض پرداخت وجه پاک کنند.

مقصود از سیاه کردن سند ناخوانا کردن آن با استفاده از جوهر یا موادی مانند آن است.

دست بردن در تاریخ سند

مقصود آن است که جاعل پس از تنظیم سند، تاریخ مندرج در آن را جلو یا عقب بیندازد. مثلاً تاریخ سفته را از 1397/04/01 به 1398/04/01 تبدیل کند.

الصاق نوشته ای به نوشته دیگر

در اینجا جاعل بخش هایی از یک نوشته را به بخش هایی از نوشته دیگر پیوند داده و منضم می کند به نحوی که حالتی بوجود می آید که خواننده آن را نوشته ای واحد تصور می کند. برای مثال امضایی از یک نوشته را به متن یک پیش نویس که امضا نشده ضمیمه کرده و می چسباند.

به کار بردن مهر دیگری بدون اجازه صاحب آن

در این حالت جاعل مهر فرد دیگری (مثل مهر یک شرکت، اداره یا یک فرد عادی) را بدون اجازه صاحب آن مورد استفاده قرار می دهد و آن را در ذیل یک نوشته یا سند به کار می برد.

جعل معنوی یا مفادی

گاهی عمل جعل بگونه دیگری صورت می گیرد، بدین نحو که بر خلاف جعل مادی در سند یا مدرک هیچ تغییری داده نمی شود، بلکه به هنگام تنظیم سند، حقیقت مطلبی را در ذهن خود، از جهت مفاد، مضمون و معنی تغییر داده، برخلاف آنچه باید صورت می گرفته، موضوع دیگری درج شود، مانند زمانی که شخصی متهمی را بازجویی می کند و بازجو مطالب بازجو شونده را از سوی خود تغییر داده، چیز دیگری بنویسد، از این رو جعل معنوی هیچ گونه علایم ظاهری و ظهور و بروز آشکار و خارجی ندارد، که به استناد آن جعل معلوم گردد، بلکه قلب در معنی صورت می گیرد.

بطور مثال در پاسخ به این سوال که در قبال تفهیم اتهام، آیا اتهام را قبول دارد؟ متهم بیان می دارد، آنها را قبول ندارم؛ ولی بازجو آن را تغییر داده و بنویسد قبول دارم! یا در دفاتر اسناد رسمی هنگام عقد قرارداد اجاره، عوض این که بنویسد، با اجاره موافق است؛ بنویسد با فروش موافق است. در این صورت سند به ظاهر سالم است، ولی از نظر ماهوی قلب در معنی صورت گرفته؛ زیرا در معنی یا مفاد سند تصرف غیر مسئولانه و غیر مجاز اعمال شده است؛ و هیچ چیزی پس از تنظیم سند تغییر ننموده، تا سند، مجعول شناخته شود، بلکه مطالب در وقت تنظیم تغییر نموده است؛ که قانونگذار در ماده 534 قانون مجازات اسلامی متعرض آن شده است که، تبانی طرفین و یا یک طرف قرار داد، یا مأمور و متصدی دفاتر برای تحریف، تغییر بیانات و اظهارات آنان در سند یا نوشته ای، از مصادیق جعل محسوب می گردد. بر این اساس جعل مفادی خود دارای انواعی خواهد بود. مانند ثبت اقرار چیز اقرار نشده و صحیح جلوه دادن امر باطل و بالعکس.

ماده 534 قانون مجازات اسلامی: هر یک از کارکنان ادارات دولتی و مراجع قضائی و مامورین بخدمات عمومی که در تحریر نوشته‌ها و قراردادهای راجع به وظایفشان ‌مرتکب جعل و تزویر شوند اعم از اینکه موضوع یا مضمون آن را تغییر دهند یا گفته و نوشته یکی از مقامات رسمی، مهر یا تقریریات یکی از طرفین را ‌تحریف کنند یا امر باطلی را صحیح یا صحیحی را باطل یا چیزی را که بدان اقرار نشده است اقرار شده جلوه دهند علاوه بر مجازات‌های اداری و جبران ‌خسارت وارده به حبس از یک تا پنج سال یا شش تا سی میلیون ریال جزای نقدی محکوم خواهند شد.

نگاهی دقیق به این ماده مشخص می کند که جعل مفادی یا جعل معنوی صرفا در مورد اسناد رسمی قابل انجام است . چرا که اسناد عادی بر خلاف اسناد رسمی با دخالت مستقیم و توسط خود امضا کنندگان سند تنظیم می شوند و بنابراین هیچ یک از طرفین نمی تواند در چارچوب جعل مفادی ادعا کند که موضوع اشتباهی در سند صحیح جلوه داده شده است . البته هر یک از طرفین می تواند می تواند ادعا نماید که امور ذکر شده در سند عادی ، در حقیقت محقق نشده است .

برای نمونه شخص می تواند ادعا کند که بر خلاف آنچه در سند عادی آمده است ، مبلغ معامله دریافت نشده است ؛ اما این موضوع با جعل شدن سند تفاوت دارد . در حالی که اگر در ضمن سندی رسمی مامور تنظیم کننده سند دریافت بهای معامله توسط مشتری را از قول خود بر خلاف واقع اعلام کند ، جعل معنوی صورت گرفته است .

تفاوت جعل مادی و جعل معنوی

مهم ترین معیار تمایز جعل مادی و مفادی، تمایز به اعتبار وصف این دو جرم است.

جعل مادی وصف انشایی دارد؛ ولی جعل مفادی وصف اِخباری دارد.

در جعل مادی، هویت دیگری غصب می شود و این گونه القا می شود که امضاءکننده ی سند (آنکه سند به نام او امضا یا مهر شده)، ایجاد یک وضعیت حقوقی جدید را اراده کرده است، ولی در جعل مفادی، هویت تنظیم کننده نوشته آشکار است، اما نگارنده در حکایتِ وقایع خارجی یا اعمال و اقوال دیگران امانت را رعایت نکرده و حقیقت را قلب می نماید.

ارتکاب جعل معنوی در صورتی تحقق پیدا می کند، که اساس مطلب یا موضوعی که نوشته یا سند برای اثبات یا نفی آن تنظیم می شود، برخلاف حقیقت و واقع باشد؛ در حالی که برای ارتکاب جعل مادی ضرورت ندارد، که اساس مطلب یا موضوعی که نوشته یا سندی برای اثبات یا نفی آن تنظیم می شود، برخلاف حقیقت واقع و دورغ باشد، لذا همانگونه که در بخش استثنائات جعل اشاره شد، این که بدهکار بدهی خود را به طلبکارش بپردازد، اما رسید آن را مفقود نموده و در مقام تهیه رسید، اقدام به نوشتن آن از ابتدا تا انتها نماید و بجای طلبکار خود اقدام به امضا می نماید، از نمونه جعل معنوی محسوب نمی گردد.

مجازات جعل معنوی به وسیله مستخدمین و کارکنان ادارات و محاکم دادکستری و دفاتر اسناد رسمی به مراتب بیشتر از مجازات جعل در اسناد عادی است.

ارتکاب جعل معنوی ناظر به قلب حقیقت در مفاد موضوع سند تنظیمی است، ولی در جعل مادی مرتکب، حقیقت و اثر خارجی موجود در نوشته یا سند یا چیزهای دیگر را به انحا گوناگون تغییر می دهد یا از ابتدا آن را ایجاد می نماید.

ارتکاب جعل معنوی مقارن و همزمان با تنظیم سند صورت می گیرد، ولی جعل مادی معمولاً بعد از ایجاد سند یا نوشته تحقق می یابد.

در ارتکاب جعل معنوی لزوماً جاعل یکی از مستخدمین، کارکنان ادارات، یا اعضا دفاتر اسناد رسمی و دفتر ازدواج و طلاق است، ولی ارتکاب جعل مادی اغلب به وسیله هر کسی اعم از کارکنان و مسئولان دولتی و افراد عادی مقدور و ممکن است.

ارتکاب جعل معنوی در اسناد رسمی (سند در معنای خاص) صورت می گیرد، در حالی که ارتکاب جعل مادی در هر نوشته ای که قابلیت اضرار به غیر را داشته باشد، ممکن است صورت پذیرد.

بررسی ارتکاب جعل معنوی بعهده مقام محترم قضایی پرونده است؛ زیرا هیچ تغییر فیزیکی قابل بررسی در آن وجود ندارد، تا لازم باشد کارشناسان بررسی اصالت اسناد آن را بررسی نمایند، در حالی که تشخیص جعل مادی در تخصص کارشناس دستخط و افسران و مامورین کشف علمی جرائم است، زیرا در این گونه اسناد انواع تغییرات فیزیکی روی اسناد صورت می گیرد.

منابع

تحلیل جرم جعل مفادی - سید علیرضا میرکمالی و احسان عباس زاده امیرآبادی - آموزه های حقوق کیفری - شماره 8 - زمستان 1393

بررسی خطوط و امضاهای شکوک بجعل به روش مقایسه ای - رضا قربانی

بررسی جرم جعل و تزوير از منظر آموزه های اسلامی - رضا مهاجرین و دیگران - پژوهشنامه حقوقی - شماره 2 - تابستان 1390

 نگرش علمی و کاربردی به جعل و استفاده از سند مجعول - حجت الاسلام والمسلمین محمد مصدق - فاطمه بارزلو - دادرسی - شماره 82 - مهر و آبان 1389