حضانت، از واژگان حقوق خانواده است و به‌طور خلاصه، به معنای حق یا تکلیف در نگهداری و سرپرستی کودک است. حضانت حق و در عین حال تکلیفی است که قانون برای حفظ و نگهداری کودک به والدین سپرده است، بنابراین دارنده حق حضانت نمی‌تواند آن را اسقاط، یا منتقل کند و یا از آن سر باز زند.
حضانت فرزندان بعد از طلاق
با بالا رفتن آمار طلاق یکی از مسایل مهمی که زن و شوهر‌ها پس از جدایی با آن روبرو می‌شوند، مسئله حضانت فرزند دختر و پسر پس از طلاق است. باید دانست حضانت فرزند مسئله‌ای بسیار مهم و حساس است که آینده کودک را گاه تامین می‌کند و گاه به مخاطره می‌اندازد.
حضانت به چه معناست؟
حضانت، از واژگان حقوق خانواده است و به‌طور خلاصه، به معنای حق یا تکلیف در نگهداری و سرپرستی کودک است. حضانت حق و در عین حال تکلیفی است که قانون برای حفظ و نگهداری کودک به والدین سپرده است، بنابراین دارنده حق حضانت نمی‌تواند آن را اسقاط، یا منتقل کند و یا از آن سر باز زند.
مواد ۴۷-۴۰ قانون حمایت از خانواده و ۱۱۶۸-۱۱۷۹ قانون مدنی نیز به موضوع حضانت پرداخته است.
چه افرادی عهده دار حق حضانت هستند؟
حضانت در درجه اول حق و تکلیف طبیعی و قانونی پدر و مادر است که طفل را به دنیا آورده‌اند. این تکلیف تا زمانی که طفل به سن بلوغ نرسیده باقی است (پسران تا ۱۵ سالگی و دختران تا ۹ سالگی). سوالی که مطرح می‌شود این است که آیا پدر و مادر در دوره ازدواج از لحاظ حضانت برابرند یا یکی بر دیگری حق تقدم دارد؟ قانون مدنی سابقا مقرر داشته بود که برای نگه داری طفل مادر تا دو سال از تاریخ تولد او اولویت خواد داشت، پس از اتمام این مدت حضانت با پدر است مگر در مورد فرزندان دختر که تا هفت سالگی حضانت آنها با مادر خواهد بود (ماده ۱۱۶۹).
در سال ۱۳۸۲ با تصویب مجمع تشخیص مصلحت نظام این گونه مقرر شد که برای حضانت طفلی که والدین او جدا از یکدیگر زندگی می‌کنند، مادر تا سن هفت سالگی اولویت دارد و پس از آن با پدر است. بعد از هفت سالگی در صورت حدوث اختلاف، حضانت طفل با رعایت مصلحت کودک به تشخیص دادگاه می‌باشد.
علاوه بر قانون مدنی، قانون حمایت از خانواده نیز نظر خاص و تکمیل کننده خود را در رابطه با حضانت این گونه شرح داده است که: (در کلیه مواردی که اختلاف زناشویی منجر به صدور گواهی عدم امکان سازش می‌شود، دادگاه چگونگی نگاهداری اطفال و میزان نفقه ایام عده را با توجه به وضع اخلاقی و مالی طرفین و مصلحت اطفال معین و مقرر می‌کند. دادگاه مکلف است ضمن صدور گواهی عدم امکان سازش، تکلیف نگهداری فرزندان را پس از طلاق تعین کند و...). در پاره‌ای موارد مانند طلاق توافقی دادگاه با توجه به توافق طرفین حضانت را به یک نفر واگذار می‌کند و تکلیف نفقه کودک را هم در همان توافق معین می‌کند.
سلب حضانت (موارد زوال حق حضانت)
1– ماده ۱۱۷۰ قانون مدنی : « اگر مادر درمدتی که حضانت طفل به او است مبتلا به جنون شود یا به دیگری شوهر کند حق حضانت با پدر خواهد بود.»
پس جنون یا شوهر کردن مادر (ازدواج مجدد) موجب سلب حضانت است
2 – ماده ۱۱۷۳ قانون مدنی: «هر گاه در اثر عدم مواظبت یا انحطاط اخلاقی پدر یا مادری که طفل تحت حضانت اوست، صحت جسمانی و یا ترتیب اخلاقی طفل در معرض خطر باشد، محکمه می تواند به تقاضای اقربای طفل یا به تقاضای قیم او یا به تقاضای رئیس حوزه قضائی هر تصمیمی را که برای حضانت طفل مقتضی بداند, اتخاذ کند. »
موارد ذیل از مصادیق عدم مواظبت و یا انحطاط اخلاقی هر یک از والدین است :
- اعتیاد زیان آور به الکل, مواد مخدر و قمار.
- اشتهار به فساد اخلاق و فحشا
- ابتلا به بیماریهای روانی با تشخیص پزشکی قانونی.
- سوء استفاده از طفل یا اجبار او به ورود در مشاغل ضد اخلاقی مانند فساد و فحشا, تکدی گری و قاچاق.
- تکرار ضرب و جرح خارج از حد متعارف.
3 – ماده ۴۵ قانون حمایت خانواده : «رعایت غبطه و مصلحت کودکان و نوجوانان در کلیه تصمیمات دادگاهها و مقامات اجرائی الزامی است».
4 – ماده ۳ قانون حمایت از کودکان نوجوانان :«هرگونه خرید، فروش، بهره‌کشی و به کارگیری کودکان به منظور ارتکاب اعمال خلاف ازقبیل قاچاق، ممنوع و مرتکب، حسب مورد علاوه بر جبران خسارات وارده‌به شش ماه تا یک سال زندان و یا به جزای نقدی از ده میلیون ریال تا بیست میلیون ریال محکوم خواهد شد».
حق ملاقات با فرزند با چه کسی است؟
کسی که حضانت بر عهده‌اش نیست، به طور کلی از دیدار با فرزندش محروم نمی‌شود.
او حق ملاقات کودکش را دارد و اگر والدین در خصوص ترتیب این ملاقات، مثلا زمان و مکانش با هم به توافق نرسیدند، دادگاه در این رابطه تعیین تکلیف می‌کند.
این حق، حقی است که قانون هم آن را به رسمیت شناخته، تا جایی که اگر مسئول حضانت مانع ملاقات طرف مقابل با کودک شود، دادگاه وارد عمل شده و تصمیم مقتضی اتخاذ می‌نماید، مثلا ممکن است حضانت را از فرد سلب کند یا یک شخص ناظر تعیین کند (ماده ۴۱ قانون حمایت از خانواده).
همچنین مسئول حضانت نمی‌تواند بدون اطلاع و رضایت طرف مقابل، کودک تحت حضانت خود را به خارج از کشور ببرد؛ این کار فقط هنگامی قابل انجام است که دادگاه آن را به مصلحت کودک دانسته و با درنظر گرفتن حق ملاقات افراد صاحب حق، این امر را اجازه دهد.
همچنین در مواردی که خود طفل به هر دلیل از ملاقات امتناع می‌کند، اجرای احکام باید با هماهنگی با دادگاه تدابیر لازم از جمله ارجاع موضوع به مددکار اجتماعی یا مرکز مشاوره خانواده برای جلب تمایل طفل به ملاقات اتخاذ نماید.
اگر با توجه به نظر مشاور روانشناس مرکز فوق و قرائن موجود برای دادگاه محرز شود اجرای حکم حضانت یا ملاقات کودک به سلامت روانی وی آسیب وارد خواهد کرد، اجرای احکام می‌تواند با کسب موافقت دادگاه تا فراهم شدن آمادگی طفل، اجرای حکم را به تاخیر اندازد (ماده ۲۳ آیین‌نامه اجرایی قانون حمایت از خانواده).
آیا با شوهر کردن مادر حضانت از او ساقط می شود؟
اگر مادری که حضانت کودک با اوست با دیگری شوهر کند طبق قانون مدنی حضانت به پدر طفل واگذار می‌شود، چه اغلب در این گونه موارد جمع بین وظایف ناشی از حضانت و تکالیف ازدواج مجدد برای او دشوار است مگر این که دادگاه تشخیص دهد مادر برای نگاهداری از کودک مناسب‌تر از پدر است، با مادر با این که ازدواج مجدد کرده است و حضانت را با توجه به مصلحت طفل به مادر خواهد داد.
آیا می توان برای حضانت طلب اجرت کرد؟
از آن جایی که حضانت هم حق و هم تکلیف والدین است، بنابراین پدر یا مادر در نگهداری از طفل به تکلیف قانونی خود عمل می‌کند و برای انجام این وظیفه قانونی حق مطالبه اجرت ندارد.
اگر حضانت و نگاهداری طفل به شخصی غیر از پدر و مادر واگذار شود اجرت حضانت بدوا با پدر است و اگر پدر فوت شود به عهده مادر خواهد بود.
طبق ماده ۱۴ قانون حمایت از خانواده مصوب ۱۳۵۳ اگر دادگاه تشخیص دهد کسی که حضانت طفل به او محول شده از انجام تکالیف مربوط به حضانت خودداری کرده یا مانع ملاقات طفل با اشخاص ذی حق شود، او را برای هربار تخلف به پرداخت مبلغی و در صورت تکرار به حداکثر مبلغ محکوم می‌شود.
مدارک و منضمات برای ثبت حضانت
1- تصویر مصدق سند ازدواج (اختیاری)
2- تصویر مصدق سند طلاق (اختیاری)
3- تصویر مصدق شناسنامه (اختیاری)
4- به همراه داشتن کارت ملی جهت احراز هویت و کارت عابر بانک جهت پرداخت هزینه دادرسی الزامی است.
در صورت عدم وجود مدارک اختیاری فوق می‌توانید یکی از موارد ذیل را ارائه نمایید.
1- درخواست استعلام
2- درخواست جلب نظر کارشناس
3- تحقیقات محلی
4- شماره پرونده استنادی
5- شهادت شهود و مطلعین
6- استعلام نظر پزشکی قانونی
7- اتیان سوگند
8- سایر دلایل و منضمات
امتناع از حضانت امکان پذیر است؟
اگر کسی که حضانت طفل با اوست، از به عهده گرفتن آن یا انجام وظایف مربوط به آن خودداری نماید، دادگاه او را نسبت به آن الزام می‌کند.
به موجب ماده ۱۱۷۲ قانون مدنی، در چنین شرایطی، پدر یا مادری که حضانت برعهده وی نیست، یا قیم یا یکی از خویشاوندان و یا دادستان می‌توانند از دادگاه تقاضا کنند که مسئول حضانت را وادار به انجام آن نماید.
چنانچه این الزام ممکن یا مؤثر نباشد، دادگاه حضانت را به خرج پدر و در صورت فوت او، به خرج مادر به فرد دیگری می‌سپارد.
البته به این موضوع هم توجه کنید که قانون‌گذار به همین راحتی‌ها از کنار عدم انجام حضانت نمی‌گذرد، بلکه در ماده ۴۰ قانون حمایت از خانواده، برای کسی که از اجرای حکم دادگاه مبنی بر حضانت خودداری می‌کند یا مانع اجرای آن می‌شود و یا از استرداد و بازگرداندن کودک امتناع می‌ورزد، تا زمان اجرای حکم مجازات حبس درنظر گرفته است.
پس اگر دادگاه حضانت را به پدر یا مادر داد و او علی‌رغم داشتن توانایی برای انجام آن و بدون اینکه عذر و بهانه موجهی داشته باشد، صرفا به خاطر لجبازی با طرف مقابل از به عهده گرفتن حضانت امتناع نماید، ضمانت اجرای ماده ۴۰ در موردش اجرا خواهد شد.
اما در صورتی که مسئول حضانت مشکلات و یا دلایلی برای خودداری از حضانت داشته باشد که دادگاه آنها را موجه بداند و فرد شایسته دیگری هم برای برعهده گرفتن حضانت بیابد، حکم ماده ۱۱۷۲ قانون مدنی را اجرا کرده و دیگر چنین شخصی را حبس نمی‌کند.
ماده ۴۱ قانون حمایت از خانواده نیز به مانند ماده ۱۱۷۲ قانون مدنی، عدم انجام تکالیف مربوط به حضانت را موجب گرفتن تصمیم مقتضی توسط دادگاه، از قبیل واگذاری امر حضانت به شخص دیگر و یا تعیین ناظر می‌داند.
حقوق و تکالیف والدین در مدت حضانت
حضانت و نگهداری از کودک و فرزند، هم حق و هم تکلیف والدین است. بنابراین کودک را نمی توان از والدین یا از پدر و یا از مادری که حضانت کودک یا طفل با او است گرفت مگر در صورت وجود علت قانونی.
هیچ یک از والدین حق ندارند در مدتی که حضانت فرزند به عهده او است از نگهداری او امتناع کند و از این جهت نمی توانند حتی مطالبه اجرت و دستمزد کنند. اما به دلیل اینکه نفقه کودک با پدر می باشد مادر در مدت حضانت، می تواند علیه پدر مبادرت به اقامه دعوای مطالبه نفقه فرزند مشترک را نماید و دادگاه با تعیین کارشناس در این خصوص تصمیم گیری می نماید.
حضانت قابل انتقال به شخصی به غیر از والدین و یا قابل اسقاط نیست اما تحت شرایطی که در قانون تعریف شده است، ممکن است به واسطه مثلاً اعتیاد یا جنون یکی از والدین یا هر دو آن ها، برای مدتی حضانت آن ها سلب شود و مانعی موقتی در نگهداری فرزند به وجود آید. استخدام مربی برای نگهداری و تربیت کودک در مدت حضانت به معنای انتقال حضانت نیست بلکه به معنای تفویض آن یعنی اختیار نگهداری به طور موقت است.
حضانت کودک در زمان طلاق و فوت والدین
حضانت کودک حق انحصاری پدر و مادر است و تا زمانی که صلاحیت قانونی و شرعی دارند و مانعی در میان نباشد، هیچ کسی حق سلب حضانت و یا ادعایی را در این خصوص نمی تواند داشته باشد مگر در زمان بروز طلاق یا فوت والدین و امثال آن.
الف. حضانت در زمان فوت والدین
در صورت فوت یکی از والدین، حضانت بر عهده دیگری است. یعنی اگر پدر فوت کند حضانت با مادر است و چنانچه مادر فوت کند، حضانت با پدر است. ولی در صورت فوت هر دو آن ها، حضانت با جد پدری است و در صورت نبودن جد پدری، اگر قبلا کسی توسط پدر یا جد پدری به عنوان وصی بعد از فوت تعیین شده باشد، مسئولیت حضانت بر عهده وصی است که البته وصی می تواند از این بابت مطالبه اجرت نماید که از محل دارایی کودک به او پرداخت می شود. در صورت نبودن وصی، یا اینکه پدر و مادر در دسترس نباشند، با قیم یا امینی است که از سوی دادگاه یا پیشنهاد اداره سرپرستی تعیین و منصوب می شود.
ب. حضانت در زمان طلاق والدین
اگر به واسطه انحلال نکاح و جدایی والدین و یا به دلیل ناسازگاری آنها و بدون اینکه طلاقی واقع شده باشد و والدین صرفاً جدا از هم زندگی می کنند، حق حضانت آن ها از بین نمی رود و مادر تا ۷ سالگی کودک، طبق قانون مسئولیت و حق حضانت را بر عهده دارد و اگر کودک نزد پدر یا خانواده پدری باشد زن می تواند از طریق دادگاه کودک را در اختیار بگیرد.
ملاقات طفل قبل و پس از طلاق والدین
والدین را نمی توان از حق ملاقات و رویارویی با فرزند خود محروم کرد و همچنین فرزند نیاز به توجه و دبدار والدین خود در مدت حضانت دارد.
الف. حق ملاقات فرزند قبل از طلاق
موضوع ملاقات فرزند منحصر به زمان طلاق نمی باشد گاهی در مواقعی موضوع ملاقات فرزند به قبل طلاق هم مربوط می شود. چنانچه به واسطه اختلاف شدید، والدین کودک جدا از یکدیگر زندگی کنند و کودک همراه پدر یا مادر باشد در این صورت شخصی که فرزند نزد او نیست می تواند با مراجعه به دادگاه خانواده درخواست صدور حکم به ملاقات فرزند و تعیین مدت و مکان آنرا نماید.
ب. حق ملاقات فرزند بعد از طلاق
در هنگام صدور رای به طلاق در صورت وجود فرزند صغیر، دادگاه در خصوص حضانت و نگهداری طفل و نحوه ملاقات طرفی که فرزند تحت حضانت او نیست تصمیم گیری می کند. همچنین دادگاه ترتیب نگهداری و میزان هزینه آن را مشخص می نماید.
نفقه فرزند و ضمانت اجرای عدم پرداخت آن
نفقه همه آن چیزهایی است که کودک برای ادامه حیات و زندگی معمولی در جامعه به آن احتیاج دارد.
نفقه کودک بر عهده پدرش است. اما اگر فوت کند یا قدرت و توان مالی برای انفاق به فرزندش را نداشته باشد، نفقه فرزند بر عهده پدربزرگ پدری می باشد و اگر جد پدری هم فوت کرده باشد یا در دسترس نباشد یا او نیز به دلیل فقر یا تنگدستی قدرت انفاق به نوه اش را نداشته باشد، در این صورت نفقه کودک بر عهده مادرش است.
کسی ملزم به انفاق است که متمکن از دادن نفقه باشد، یعنی بتواند نفقه را بدهد بدون اینکه از این حیث در وضع معیشت خود دچار مضیقه گردد. برای تشخیص تمکن، باید کلیه تعهدات و وضع زندگانی شخصی او در جامعه در نظر گرفته شود.
پس اگر پدر یا مادر و سایر نزدیکان که ملزم به انفاق هستند بی کار باشند یا درآمد کافی نداشته باشند یا بدهکارند و قسط دارند و نمی توانند به فرزند یا کودک شان نفقه بدهند، در این صورت پس از اثبات این موضوع در دادگاه، نمی توان آن ها را مکلف به پرداخت نفقه نمود و در این صورت نفقه بر عهده سایر نزدیکان کودک می باشد.
ضمانت اجرای کیفری ترک انفاق فرزند
کسی که تکلیف پرداخت نفقه فرزند یا کودک بر عهده او است در صورت امتناع و خودداری از آن با اجبار و مجازات قانونی مواجه می شود. هر کس با داشتن استطاعت مالی، نفقه زن خود را در صورت تمکین او ندهد یا از تادیه نفقه سایر اشخاص واجب النفقه امتناع کند طبق ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۱۳۹۲ به حبس تعزیری درجه شش محکوم می شود. (یعنی حبس بیش از شش ماه تا دو سال)
تعقیب کیفری منوط به شکایت شاکی خصوصی است و در صورت گذشت وی از شکایت در هر زمان تعقیب جزایی یا اجرای مجازات موقوف می شود.
دیدگاه