تعریف هیپوگلایسمی
پایین بودن سطح قند خون، هیپوگلایسمی نامیده می شود و زمانی اتفاق می افتد که قند خون به پایین تر از حد نرمال برسد. این مشکل در بیماران دیابتی شایع تر است (به خصوص در دیابت نوع 1). در افراد دیابتی، قند خون مساوی یا کمتر از 70 میلی گرم و در افراد غیر دیابتی، کاهش سطح قند خون به همراه علائم ناشی از آن، هیپوگلایسمی محسوب می شود.
علائم هیپوگلایسمی به سرعت بروز می کنند و از شخصی به شخص دیگر متفاوت هستند. هیپوگلایسمی شدید، زمانی رخ می دهد که سطح قند خون بسیار پایین باشد، به طوری که فرد نتواند خود را درمان کند و به کمک شخص دیگر نیاز باشد. در واقع این وضعیت خطرناک است و نیاز به درمان فوری دارد.
علائم هیپوگلایسمی
- سستی و ضعف
- عصبانیت و اضطراب
- تعریق و لرزش
- از دست دادن صبر و حوصله
- گیجی و هذیان
- افزایش ضربان قلب
- سبکی سر
- گرسنگی و تهوع
- خواب آلودگی
- اختلال بینایی
- سوزن سوزن شدن یا گرگرفتگی لب ها و زبان
- سردرد
- خستگی
- کاهش تمرکز
- کابوس شبانه و گریه در خواب
- تشنج
- بی هوشی
علل افت قند خون یا هیپوگلایسمی
1. مصرف بیش از حد الکل: وجود الکل در خون با ایجاد یک مکانیسم خاص تولید گلوکز در کبد را متوقف می‌کند.
2. ورزش طولانی مدت
3. گرسنگی طولانی
4. مصرف ناکافی مواد غذایی: مثلاً در افراد مبتلا به بی اشتهایی عصبی
5. دریافت یک رژیم فقیر از کربوهیدرات
6. مصرف برخی از داروها: مانند مصرف داروی کینین در افراد مبتلا به مالاریا، مصرف سالیسیلات‌ها در افراد مبتلا به بیماری‌های روماتیسمی، مصرف داروی پروپرانولول در افراد مبتلا به فشارخون بالا.
7. ابتلا به برخی از بیماری‌های کبدی یا کلیوی
8. مشکل در غددی که ترشح کننده هورمون‌های تنظیم کننده قند خون هستند: مانند لوزالمعده، هیپوفیز و آدرنال
9. وجود توموری در پانکراس (لوزالمعده) : اگر فردی با میزان انسولین طبیعی، قند خون پایینی بعد از صرف یک وعده غذایی غنی از کربوهیدرات داشته باشد، این می‌تواند نمایانگر وجود تومور در پانکراس وی باشد.
10. در افراد دیابتی که از انسولین و یا دیگر انواع داروهای خاص دیابت استفاده می‌کنند، فعالیت بدنی می‌تواند سبب افت ناگهانی قند خون گردد.
عوارض هیپوگلایسمی
اگر بارها علائم هیپوگلیسمی نادیده گرفته شوند، احتمال کاهش آگاهی و هوشیاری وجود دارد زیرا سوخت مغز نیز از گلوکز تأمین می‌شود. افزون بر این، افت قند خون می‌تواند به موارد زیر نیز منجر شود:
- غش
- از دست دادن هوشیاری
- سقوط از ارتفاع
- تصادف
نحوه درمان هیپوگلیسمی
– مقداری چیز شیرین مثل قند یا نوشیدنی شیرین بخورید.
– به محض اینکه توانستید و حالتان بهتر شد یک ساندویچ میل نمایید.
– در صورت امکان قند خونتان را آزمایش نمایید.
– اگر هنوز علایمتان موجود بود، مقدار بیشتری قند بخورید.
– اگر علایمتان بهبود نیافت، به مراکز پزشکی مراجعه نمایید.
7 نکته زیر از مهم ترین نکاتی هستند که بیماران دیابتی باید درباره افت قند خون خود بدانند:
1- خطرناک ترین و شایع ترین عارضه تزریق انسولین، کاهش ناگهانی قند خون است. این عارضه بیشتر در آن گروه از بیماران دیابتی دیده می شود که مقدار انسولین را خودسرانه زیاد می کنند، یا غذا نخورده آن را تزریق می نمایند، و یا بدون کاهش مقدار انسولین، هم زمان با ترزیق آن، ورزش سنگینی انجام می دهند.
2- اقدام فوری و نجات‌بخش برای بیماری که بی هوش شده است، تزریق سرم قندی است؛ یعنی تزریق داخل وریدی ۲۵ میلی لیتر سرم گلوکز ۵۰ درصد (هیپرتونیک) در ظرف دو دقیقه است که تا ۵۰ میلی لیتر هم قابل افزایش است. این تمهید درمانی در اکثر موارد موثر بوده و بیمار ظرف چند دقیقه، چشم هایش را باز می کند و نجات می یابد. ولی اگر لازم باشد می توان از گلوکاگون در بیمارستان ها یا مراکز اورژانس استفاده نمود. کمتر اتفاق می افتد که در منزل یا مراکز درمانی، سرم قندی نباشد، اما گلوکاگون باشد. لذا اولین اقدام درمانی، تزریق سرم قندی می باشد.
3- اگر بیمار دیابتی در حال اغما باشد و هیچ وسیله ای هم وجود نداشته باشد که بفهمیم آیا او دچار هیپوگلیسمی (کاهش قند خون) شده است یا هیپرگلیسمی (افزایش قند خون) ، باید فرض را بر کاهش قند خون بگذاریم و قبل از آن که دیر شود، سرم قندی به او تزریق کنیم. اگر تشخیص درست باشد، بیمار به هوش می آید و چشم هایش را باز می کند و اگر تشخیص درست نباشد، باز هم اتفاق بدی نمی افتد و فقط کمی به قند خون بیمار اضافه می شود که چندان تاثیری در سرنوشت او نخواهد داشت.
4- در افراد مسن، علایم و نشانه های افت قند خون، ضعیف تر و گاهی گمراه کننده است. دیده شده است که یک بیمار سالمند مبتلا به دیابت، نیمه های شب دچار افت قند خون (هیپوگلیسمی) شده و به اغما فرو رفته و سرانجام به مرگ وی انجامیده است، زیرا اطرافیان او تصور می کرده اند که بیمار خواب است و دیر بیدار می شود! علت این پدیده آن است که واکنش های افت قند خون در سالمندان، ضعیف است، یعنی در جوانان علائمی مانند تپش قلب ، لرزش، تند شدن ضربان نبض و عصبانیت دیده می شود، در حالی که در افراد مسن علائمی مانند سردرد، دوبینی، رخوت، لکنت زبان، اختلال حواس، فراموشی و بالاخره تشنج و اغما و حتی مرگ (اگر درمان نشود) جلب توجه می کند و همان طور که می دانیم این علائم در یک سالمند غیر دیابتی و حتی سالم هم ممکن است بی اهمیت تلقی شود و مورد غفلت قرار گیرد.
5- گاهی دیده شده است که برخی جوانان، نوجوانان و میانسالان دیابتی در دریا غرق شده‌اند و اطرافیان او تصور می کرده اند به علت عدم آشنایی به فن شنا غرق شده است، در حالی که تزریق انسولین قبل از شنا و فعالیت بدنی شدید حین شنا و هیپوگلیسمی بعد از آن موجب مرگ او شده است؛ و یا دیده شده که یک جوان دیابتی، به کوه رفته و سقوط کرده است و فقط به این دلیل بوده که دوز انسولین را قبل از کوهنوردی کم نکرده و یا به اندازه کافی غذا نخورده، لذا دچار هیپوگلیسمی و سقوط از کوه شده است.
6- بیمار دیابتی که دارو مصرف می‌کند، نباید بدون همراه داشتن کمی ماده قندی (مثل شیرینی یا آب نبات) با خود، از منزل خارج شود. غفلت از این اقدام ساده در بسیاری از موارد، منجر به مرگ بیمار شده است. همان قندی که موجب بروز این همه مشکلات و عوارض در بیماری دیابت می شود، هنگام هیپوگلیسمی (افت قند خون) نجات بخش بیمار است.
7- رانندگان دیابتی زمانی که قند خونشان کاهش می‌یابد، باید مانند کسی که به علت پنچر شدن لاستیک خودرو خود در کنار جاده پارک می‌کند، بلافاصله ماشین خود را نگه دارند و خوراکی‌های شیرین و حاوی قند مصرف کنند و منتظر بماند تا قند خونشان افزایش یابد.
پیشگیری از هیپوگلایسمی
اگر به دیابت مبتلا هستید، برای پیشگیری از هیپوگلیسمی نباید به هیچ عنوان دوز داروها را بدون مشورت با پزشک افزایش دهید. همواره باید تحت نظر پزشک باشید و دستورات او را به طور دقیق انجام دهید. ضمناً در طی روز با استفاده از دستگاه، میزان قند خون خود را بررسی کنید تا در صورت پایین بودن برای بالا آوردن آن اقدام کنید. همیشه یک کربوهیدرات که سریع واکنش نشان می‌دهد مانند آبمیوه و یا قرص‌های گلوکز همراه داشته باشید تا در صورت بروز افت قند خون با مصرف آن وضعیت قند خون طبیعی شود.
اما اگر به دیابت مبتلا نیستید، باید همواره به وضعیت تغذیه خود رسیدگی کنید و مواظب باشید که بدن‌تان خالی از مواد غذایی نشود. ضمناً مصرف زیاد الکل نیز به هیچ عنوان نباید انجام شود چرا که علاوه بر هیپوگلیسمی خطرهای دیگری نیز در پی دارد.
فعالیت هایی که می تواند در پیشگیری از هیپوگلایسمی مؤثر باشد عبارتند از:
1. چک کردن مرتب سطح قند خون
2. خوردن غذا و میان وعده به طور مرتب (حاوی مقدار مناسبی کربوهیدرات)
3. حین انجام فعالیت بدنی و ساعت ها پس از آن، سطح قند خون پایین می آید. جهت پیشگیری از هیپوگلایسمی باید قبل، حین و پس از انجام فعالیت بدنی، قند خون را چک کنید و میزان کربوهیدرات دریافتی و داروهای مصرفی خود را با آن هماهنگ کنید.
4. اگر به هیپوگلایسمی مبتلا هستید لازم است با پزشک مشورت کنید تا داروهای دیابت شما را تنظیم کند. به علاوه لازم است از پزشک خود در مورد ضرورت همراه داشتن کیت اضطراری گلوکاگون سوال کنید.
چند نکته مهم درباره هیپوگلایسمی
1. مصرف شکلات یا بیسکویت مناسب نیست، چون این غذاها حاوی چربی فراوان هستند که باعث دیر جذب شدن قند موجود در آن‌ها می‌شود.
2. هنگام هیپوگلیسمی در مصرف غذاهای شیرین باید اعتدال رعایت شود، زیرا مصرف بیش از حد و پشت سرهم این غذاها باعث بالا رفتن قند خون می‌شود.
3. در هیپوگلیسمی شدید هنگامی‌که بیمار قادر به بلعیدن نمی‌باشد تجویز گلوکاگن یا گلوکز وریدی ضروری است.
4. گاهی بیماران هوشیار نیستند. در این مواقع تزریق آمپول‌های گلوکاگون به خصوص در مورد بیمارانی که انسولین تزریق می‌کنند ضروری است. تزریق گلوکاگون زیرپوستی است و معمولاً یک‌بار تزریق برای برگرداندن بیمار به وضعیت عادی کافی است، اما اگر به هر دلیلی گلوکاگون موجود نباشد لازم است سرم‌های تغلیظ شده قندی (50 درصد) در اورژانس یا مراکز درمانی تزریق شود.
5. بیماری که می‌خواهد ورزش کند، حتماً باید صبحانه یا ناهار خورده باشد و قبل از ورزش یک میان‌وعده مختصر مانند یک عدد سیب یا یک لیوان شیر میل کند و در طول ورزش هر یک ساعت از این مواد غذایی استفاده کند.
6. به بیمارانی که تصمیم دارند ورزش کنند توصیه می‌شود که روز قبل میان‌وعده عصر یا آخر شبشان را بیشتر کنند و هنگام ورزش دوز انسولین یا قرص را با نظر پزشک کاهش دهند، زیرا در فعالیت بدنی زیاد افت قندخون در بیمارانی که دارو یا انسولین مصرف می‌کنند، بیشتر است.
7. بیماران دیابتی باید در هر شرایطی حتی اگر در سفر باشند دارویشان را به موقع استفاده کنند و نکته مهم دیگر اینکه همیشه باید با خود میان‌وعده همراه داشته باشند. میان‌وعده شامل ساندویچ‌های کوچک، سیب یا هر ماده غذایی است که اگر سر ساعت به غذا دسترسی نداشتند از آن‌ها استفاده کنند.
دیدگاه