استرس اکسیداتیو چیست؟
استرس اکسیداتیو به معنای نبود تعادل مابین رادیکالهای آزاد و آنتیاکسیدانها در بدن است. رادیکالهای آزاد، مولکول‌هایی حاوی اکسیژن همراه با تعداد ناموزونِ الکترون‌ها هستند. این ناموزون بودن تعداد الکترون‌ها به آن‌ها اجازه می‌دهد که به راحتی با هر نوع مولکولی واکنش نشان دهند.
رادیکالهای آزاد باعث شکل گرفتن واکنش‌های شیمیایی با زنجیره‌های طولانی در بدن شما می‌شوند. به واکنشی که بین رادیکالهای آزاد و مولکول‌های بدن شما انجام می‌شود، اکسیداسیون می‌گویند؛ واکنشی که می‌تواند هم مفید باشد و هم مضر.
آنتیاکسیدانها مولکول‌هایی هستند که می‌توانند بدون ایجاد ناپایداری در ساختار خود، الکترون‌هایشان را به رادیکالهای آزاد اهدا کنند. این عمل باعث ثبات وضعیت رادیکالهای آزاد می‌شود؛ در نتیجه میزان و تعداد واکنش‌های انجام شده را کاهش می‌دهد.
استرس اکسیداتیو می تواند زمانی ایجاد شود که عدم تعادل میان رادیکال های آزاد و آنتی اکسیدان ها در بدن وجود داشته باشد. سلول های بدن در طی فرآیندهای طبیعی متابولیک رادیکال های آزاد تولید می کنند. رادیکال های آزاد اتم‌های ناپایداری هستند که سلول‌های بدن را تخریب می‌کنند و باعث بیماری و پیری می‌شوند.
از سوی دیگر بدن با تولید آنتی اکسیدان هایی ، این رادیکال های آزاد را خنثی می کنند. به طور کلی بدن قادر است تعادل بین آنتی اکسیدان ها و رادیکال های آزاد را حفظ کند.
هنگامی که این تعادل به نفع رادیکالهای آزاد به هم خورد، استرس اکسیداتیو به وجود می‌آید.
عوامل متعددی در استرس اکسیداتیو و تولید بیش از حد رادیکال آزاد نقش دارند. این عوامل می تواند شامل موارد زیر باشد:
- رژیم غذایی
- سبک زندگی
- شرایط خاص
- عوامل محیطی مانند آلودگی و تابش نور خورشید
مطالعات و نظریه‌های متنوع و گوناگونی درمورد رابطه‌ی رادیکال آزاد و استرس اکسیداتیو با بیماری‌های مختلف وجود دارد:
- بیماری‌های سیستم عصبی مرکزی مانند آلزایمر و سایر انواع زوال عقل؛
- بیماری‌های قلبی و عروقی که نتیجه انسداد شریان‌ها هستند؛
- بیماری های خودایمنی و التهابی مانند سرطان و آرتریت روماتوئید (رماتیسم مفصلی)؛
- آب مروارید و بیماری‌های چشمی مربوط به کهولت سن؛
- تغییرات ظاهری مربوط به پیری مانند ازدست رفتن قابلیت ارتجاعی پوست، چین و چروک، سفید شدن مو، ریزش مو و ایجاد تغییر در بافت آن؛
- انواع دیابت ها (دیابت نوع ۱، دیابت نوع ۲ و …)؛
- بیماری‌های دژنراتیو ژنتیکی مانند هانتینگتون و پارکینسون.
رابطه آنتی اکسیدان ها و استرس اکسیداتیو
آنتی اکسیدان ها موادی هستند که رادیکال های آزاد را با دادن یک الکترون خنثی می کنند یا از بین می برند. اثر خنثی کننده آنتی اکسیدان ها، به بدن در مقابل استرس اکسیداتیو کمک می کند. نمونه هایی از آنتی اکسیدان ها شامل ویتامین A ، ویتامین C و ویتامین E هستند. آنتی اکسیدان ها مانند رادیکال های آزاد از چندین منبع مختلف سرچشمه می گیرند. سلول ها به طور طبیعی آنتی اکسیدان هایی مانند گلوتاتیون را تولید می کنند. رژیم غذایی فرد نیز منبع مهمی از آنتی اکسیدان ها است. غذاهایی مانند میوه و سبزیجات آنتی اکسیدان های اساسی زیادی را به شکل ویتامین ها و مواد معدنی فراهم می کنند که بدن به تنهایی قادر به ایجاد آن نیست.
آنتیاکسیدانها به دو دسته‌ی رژیمی و غیر رژیمی تقسیم می‌شوند. آنتی‌اکسیدان‌های رژیمی آنتی‌اکسیدان‌هایی هستند که بدن انسان قادر به ساختن آن‌ها نبوده و از طریق تغذیه وارد بدن انسان می‌شوند.
از این آنتیاکسیدانها می‌توان به ویتامین C، E، کارتنوئیدها و فلاونوئیدها اشاره کرد. این مواد غذایی علاوه بر ایفای نقش تغذیه‌ای در بدن انسان می‌توانند موجب غیر فعال شدن رادیکالهای آزاد شوند. مکانیسم‌های مختلفی درباره‌ی بی‌‌اثر شدن رادیکالهای آزاد توسط آنتیاکسیدانها شناسایی شده‌اند. این آنتیاکسیدانها در حقیقت تحت تأثیر رادیکالهای آزاد تخریب شده و از تخریب ملکولی سلول جلوگیری می‌کنند. به زبان ساده آنتیاکسیدانها در مقابل رادیکالهای آزاد، خود را «پیش‌مرگ» مولکول‌های حساس و مهم سلول‌ها می‌کنند.
آنتی‌اکسیدان‌های رژیمی مانند ویتامین C و E همچنین می‌توانند همدیگر را شارژ کنند. بدین معنا که موجب فعال شدن مولکول غیر فعال شده‌ی یکدیگر شوند. به دلیل همین اثر متقابل آنتیاکسیدانها به نظر می‌رسد که دریافت هم زمان مخلوطی از آنتیاکسیدانها مؤثرتر از دریافت دوز بالای یکی از آنتیاکسیدانها به تنهایی است. هم چنین مشاهده شده است که آنتی‌اکسیدان‌های مختلف موجب تقویت فعالیت آنتی‌اکسیدانی،آنتی‌اکسیدان‌های دیگر می‌شوند.
نوع دوم آنتیاکسیدانها، مولکول‌هایی هستند که به طور طبیعی در بدن انسان وجود دارند. بعضی از این مولکول‌ها خاصیت آنزیمی دارند. از این آنتیاکسیدانها می‌توان به آنزیم گلوتاتیون پراکسیداز، سوپر اکسید دسیموتاز و کاتالاز اشاره کرد که موجب غیر فعال شدن پراکسیدها، سوپراکسیدها، می‌شوند. غلظت بالای این مولکول‌های بیوشیمیایی در بافت‌ها موجب آسیب سلولی می‌شود.
امروزه تحقیقات فراوانی بر روی چگونگی تأثیر رادیکالهای آزاد در بدن انسان و نقش محافظتی آنتیاکسیدانها انجام شده است. برای مثال مطالعات متعددی نشان داده‌اند که آنتیاکسیدانها می‌توانند از بروز بیماری‌های مختلفی مانند سرطان، بیماری‌های قلبی و عروقی، دیابت، آسم و سایر بیماری‌های التهابی پیشگیری کنند. هم چنین تحقیقات جدید نقش پیشگیری کنندگی، مؤثر، مکمل، یاری‌های آنتی‌اکسیدانی را در بروز بیماری‌های التهابی نشان داده‌اند.
با افزایش رفاه بشری شیوع بیماری‌های تمدن افزایش یافته است. دانشمندان هم چنین ضایعات و مشکلات ناشی از رادیکالهای آزاد و استرس اکسیداتیو را به تغییر در نحوه‌ی زندگی (Life Style) ربط می‌دهند. تحرک کم و رژیم‌های غذایی پر کالری با چربی‌های بالا موجب افزایش استرس اکسیداتیو می‌شود. به همین علت توصیه می‌شود که افراد علاوه بر پیروی از یک رژیم غذایی متعادل از نظر انرژی و مواد مغذی، از مصرف بالای میوه‌جات و سبزیجات اطمینان حاصل کنند.
از منابع غذایی ویتامین C که یکی از آنتی‌اکسیدان‌های مهم محلول در آب است، می‌توان به مرکبات اشاره کرد. هم چنین روغن‌های گیاهی دارای منابع سرشار ویتامین E می‌باشند. کاروتنوئیدها نیز در سبزیجاتی مانند هویج و گوجه فرنگی یافت می‌شوند. ویتامین E و کاروتنوئیدها از آنتی‌اکسیدان‌های محلول در چربی هستند. غنی بودن روغن‌های گیاهی خوراکی از ویتامین E، این حقیقت را آشکار می‌کند که به طور طبیعی ماده‌ی غذایی مستعد فساد اکسیداتیوی (به دلیل دارا بودن پیوندهای دوگانه‌ی فراوان) دارای آنتی‌اکسیدان محافظت کننده‌ی استرس اکسیداتیو نیز می‌باشد.
هم چنین از منابع مهم تلاونوئیدها می‌توان به چای، سیب، پیاز اشاره کرد. مصرف به اندازه‌ی میوه‌جات و سبزیجات حاوی آنتیاکسیدانها باعث برگشتن تعادل بین رادیکالهای آزاد و آنتیاکسیدانها شده و از تأثیر رادیکالهای آزاد بر مولکول‌های حیاتی بدن جلوگیری می‌کند.
در نهایت توصیه می‌شود که افراد علاوه بر کنار گذاشتن عادات یک زندگی متمدن (که شامل فعالیت بدنی پایین، رژیم غذایی سرشار از کالری و چربی و زندگی در یک محیط آلوده از نظر اکسیدان‌های دفعی در هوا) از یک رژیم کم کالری، کم چربی و سرشار از میوه‌جات و سبزیجات پیروی کنند. بدیهی است که دانش امروز بشری تمام آنتی‌اکسیدان‌های موجود در رژیم غذایی را شناسایی نکرده است. به همین دلیل توصیه می‌شود که به جای مکمل‌های غذایی، آنتیاکسیدانها را از منابع مختلف غذایی (شناخته شده یا ناشناخته) تأمین کرد.
دیدگاه