امروز: سه شنبه, ۲۹ اسفند ۱۴۰۲ برابر با ۰۸ رمضان ۱۴۴۵ قمری و ۱۹ مارس ۲۰۲۴ میلادی
کد خبر: 266614
۲۶۸۰
۱
۰
نسخه چاپی
ایرانیان پیش از زرتشت

باورهای دینی ایرانیان پیش از زرتشت

برای آن که دین های آریاییان پیش از زرتشت را در شرق ایران شناسایی کنیم، باید آیین های پرستش میثره و آناهیتا را از درون دو یشت ویژه ی خدایان نرینه و مادینه ی شوکتمند بررسی نماییم

 باورهای دینی ایرانیان پیش از زرتشت

ایرانیان و باورهای آنها پیش از زرتشت

باورهای دینی ایرانیان پیش از زرتشت - مشکلی که پژوهندگان امروز برای آگاهی از باورهای دینی آریاییان ساکن در شرق و غرب ایران پیش از فراگیر شدن آیین زرتشتی با آن روبرو هستند، تفکیک روایات زرتشتی از متون ماقبل آن است. به دلیل آن که تمامی روایات دینی و ملی ایرانیان که اکنون در دست ما است، قرن ها پس از اسکان در ایران و دیرزمانی پس از فراگیر شدن دیانت زرتشتی به عنوان دین ملی به رشته ی تحریر درآمده است، تمامی روایات و اسطوره ای دینی و حماسه های ملی – مذهبی که به میانجیگری دین زرتشتی به دست ما رسیده، رنگ و لعاب زرتشتی به خود گرفته است.

متونی که می تواند مورد استناد قرار گیرد، مجموعه کاملی است که زمان ساسانیان از سراسر ایران گردآوری و زیر نفوذ کامل مردان دینی زرتشتی تدوین گردید. متن های اندکی نیز منسوب به اشکانیان است. همچنین چندین کتاب مهم دینی که بعد از تسلط اسلام بر ایران از سوی زرتشتیان ایرانی یا ایرانیان گریخته به هند نوشته شده است.

هیچ یک از این متون، از تاثیر مستقیم احساسات ملی نویسندگان و سیاست کلی حاکمان زمان خود مصون نمانده اند. افزون بر این ها، آنچه به نام دیانت زرتشتی در زمان ساسانیان دین رسمی و ملی اعلام گردید، با اندیشه آرمانی که زرتشت پیامبر ایرانی به تبلیغ و ترویج آن پرداخت، کاملاً متفاوت است.

بنابراین، برای دانستن ریشه های انگاره های دینی مردم ایران اعم از آریایی و بومی، تنها کافی نیست که باورهای پیش زرتشتی را ازمیان متون زرتشتی جدا کرده و مورد مطالعه قرار دهیم، بلکه باید رد آنها را در آیین زرتشتی و تا زمان های بعدی پیگیری کنیم. زیرا بسیاری از این اعتقادات در پشت نقاب دیانت زرتشتی پنهان شده و سالیان دراز به بقای خود ادامه دادند. در این میان، اعتقادات مردم غیرآریایی و بومی ایران و خدابانوان مورد پرستش آنان، جایگاه ویژه ای دارند.

حتی اگر بخواهیم پس از ظهور زرتشت پرستش اهورامزدا را همگانی ترین شکل دینی در ایران بدانیم، باز به این مشکل بر می خوریم که در میان گروه های بزرگی از مردم ایران اهورامزدا بالاترین خدا نبود. در دوره های مختلف تاریخ ایران از هخامنشی تا ساسانی اَناهیتا و میثره همچون والاترین خدایان پرستش می شدند.

در غرب ایران که زادگاه زروان (خدای زمان بی کرانه) است، پرستش این خدا که تحت تاثیر دیانت یهودی ساخته و پرداخته شده بود، باور مستقلی را تشکیل می داد. دیگر این که آیین مزداپرستی سال ها پیش از ظهور زرتشت در میان قبایل آریایی ساکن در غرب ایران وجود داشت و بعدها نیز بی آن که برخوردی با آیین زرتشتی پیدا کند به حیات خویش ادامه داد. در حقیقت آنچه بنام دین زرتشتی در زمان ساسانیان پذیرفته شد، مخلوطی از آیین مزداپرستی و آیین زروانی در غرب و دین های پیش زرتشتی آریاییان در شرق(میثره – آَناهیتا) اندیشه های زرتشت و باورهای مردم ایران است.

اکنون که برای شناختن ادیان پیش زرتشتی هیچ سند و مدرکی جز متن های زرتشتی نداریم، کار را از کهن ترین و اصیل ترین متن زرتشتی یعنی سروده های گاثه ها که منتسب به خود زرتشت است، آغاز می کنیم.

زبان سروده های گاثه ها زبان بسیار کهنه ای است نزدیکترین به زبان ودایی هند هند باستان است. اما در این باره به زبان نمی توان چندان تاکید کرد زیرا زبان شعر و دین پیوسته در هاله ای از استعاره های کهن قرار می گیرند که با زبان گفتار متفاوت است. از سوی دیگر زبان به کار گرفته شده در سرودن گاثه ها زبان رایج در غرب ایران است حال آنکه علائم جغرافیایی که در آن ذکر شده فضاهای ایران شرقی را باز می گوید. تنها نقطه روشن هنگامی پدیدار می شود که بتوان نقطه آغازی در بازشکافی سروده های زرتشت از نظر تاریخی دریافت کرد.

در گاثه ها ما می توانیم نبرد سهمگین میان دو شکل دینی را شناسایی کنیم. نخست دینی که زرتشت و پیروان او عرضه و تبلیغ می کنند و دیگری، مذاهبی که در زندگی اجتماعی و دینی جوامع آریایی کاملاً جاافتاده و پشتیبانان آن، شاهان محلی و رهبران مذهبی ایشان هستند.

گاثه ها به ما کمک می کند تا از طریق مطالعه در واژه هایی که زرتشت هنگام پیوستن به دولت شهرهای شرق ایران برای خوشایند دوستان جدید به کار برده است، به آیین هایی که در این جوامع رایج بوده، پی ببریم.

بخشی از این واژگان متعلق به آیینی است که با میثره‌پرستی آریایی تلفیق شده و نمودهای مختلف آن در میثره‌‌یشت که از سرودهای ستایش خدایان آریایی مربوط به آغاز جدایی آریاییان هند و ایرانی از یکدیگر است جلوه می کند.

بخش دیگر، متعلق به یک باور جدید است که نه در باورهای ودایی و نه در باورهای هند و ایرانی می توانیم نشانی از آن بیابیم. اصولاً این آیین که یک خدابانو در راس آن قرار دارد، با شناختی که از اقوام پدرسالار آریایی به دست آوردیم، کاملاً ناهمگون است. اما از طریق گاثه ها درمی یابیم که این آیین در کمال قدرت و صلابت و هم‌سنگ با آیین میثره گروه کثیری از مردم را در زیر چتر حمایت خود دارد. نمود این باور در یشت اَردویسور اَناهیتا(آبان یشت) جلوه گر است.

بنابراین برای آن که دین های آریاییان پیش از زرتشت را در شرق ایران شناسایی کنیم، باید آیین های پرستش میثره و آناهیتا را از درون دو یشت ویژه ی خدایان نرینه و مادینه ی شوکتمند بررسی نماییم.

 باورهای دینی ایرانیان پیش از زرتشت

بخشی از سرود های دینی اوستایی – زرتشتی یشت خوانده می شود. این واژه اسم مفعول از ریشه یَز به معنای نیایش است. دستمایه ی اولیه ی یشت ها دسته ای از نیایش های کهن هستند که به روش سینه به سینه حفظ می شده اند و بعدها از راه تلفیق پندارهای دینی، در آیین زرتشت جا گرفته اند.

بخشی از یشت ها متعلق به پیش از جدایی قبایل هندو ایرانی از یکدیگر است که به مرور زمان و جدایی فرهنگی میان اقوام، در یشت های دیگر مستحیل شده و رنگ باخته اند.

در برخی یشت ها از مردم و رویدادهای تاریخی – دینی آریاییان ساکن در شرق ایران گفتگو شده است. اما چون این سرودهای نیایش عموماً به میانجی دین زرتشتی به ما رسیده اند، همگی رنگ و ظاهر زرتشتی گرفته و با نیایش اهورامزدا و ستایش زرتشت پوشیده شده اند. کافی است این لعاب زرتشتی را برداریم و نشانه های دین های کهن پیش زرتشتی اعم از آریایی یا بومی را در آنها شناسایی کنیم.

در دوره های بعدی و به هنگام تدوین کتاب اوستا رهبران دینی زرتشتی کوشیدند خود یشت های تازه ای ویژه ی دین زرتشتی بسازند. اما تشخیص و تفکیک آنها از یشت های کهن چندان مشکل نیست زیرا شکل ناقص و ناقض این یشت ها به رغم زبان کهنه و عامیانه ای که در ساختشان به کار رفته، گویای این حقیقت است که یشت های زمانی سروده شده اند که روزگار یشت ها به پایان رسیده بود.

منبع

شناخت هویت زن ایرانی در گستره ی پیش تاریخ و تاریخ - شهلا لاهیجی - مهرانگیز کار

  • منبع
  • حقوق نیوز

دیدگاه

شما هم می توانید دیدگاه خود را ثبت کنید



کد امنیتی کد جدید