حمام | کارکردهای اجتماعی حمام در ایران سده میانه اسلامی

حمام و کارکردهای اجتماعی آن

حمام، برخلاف تصور رايج ،، صرفاً مكانی برای نظافت و تطهير نبـوده و بـا توجـه بـه ظرفيت ها و ويژگي های خود، دارای كاركردهـای اجتمـاعی و حتـی سياسـی در تمـام تاريخ ايران بوده است. اين كاركردها بيانگر اين واقعيت است كه حمام به عنوان يكی از عوامل اثرگذار در تاريخ تحولات اجتماعی ايران، به ويژه در سـده هـای ميانـه اسـلامی، جايگاه نقش موثری داشته است.

بهره برداری ايرانيان از حمام و گرمابه به دوره باستانی باز می گردد. با ورود اسلام به ايـران و تاكيد اين دين بر نظافت و پاكيزگی، بر اهميت و جايگاه آن بيش از پـيش افـزوده شـد. لذا، بی علت نيست كه بخشی از اشعار شاعران و نويسندگان ايرانی بـه حمـام يـا گرمابـه اختصاص یافته است.

ليكن، برخلاف تصور رايج، اين جلوه گاه معماری ايرانی اسلامی صرفاً مكانی برای نظافت و تطهير نبوده و با توجه به ظرفيت ها و ويژگي های خود، دارای كاركردهای متعدد و در عين حال متنوعِ اجتماعی و حتی سياسـی بـوده اسـت.

موقعيـت جغرافيايی حمام و قرار گرفتن آن در مركز شهرها و روستاها و در كنار نهادها و مؤسسات اثرگذار شهری از جمله بازار، مسجد و دارالاماره موجب می گرديد تـا همـواره بـه عنـوان يكی از كانون های مهم تجمع در طول تاريخ ايران مطـرح باشـد. ايـن امـر خـود موجـب می گرديد تا علاوه بر نقش و كاركرد اوليه خود يعنی پـاكيزگی و نظافـت، در نقـش هـای اجتماعی و حتی سياسی نيز خودنمايی كند. در اين ميان، نيازهای اجتمـاعی روز موجـب می گرديد تا حمام همواره به عنوان يك ابزار مؤثر در وقوع رويدادهای اجتماعی و توسط بازيگران اين عرصه، مورد توجه قرار گيرد.

حمام در سده های ميانه تاريخ ايران

حمام يا گرمابه از بناهای غيرمذهبی كهن و استواری است كه با توجه به اهميت و جايگـاه آيين شست و شو، غسل و تطهير در پاكی جسم و روان، يكی از مهـمتـرين جلـوه گـاه هـای معماری ايرانی بوده و خود سابقه ای چند هزار ساله دارد. لذا، بی علت نيست كه همواره يكی از اركان مؤثر بافت شـهری و روسـتايی و بـه عنـوان يكـی از مهـمتـرين بناهـای شـهری محسوب می شده است.

در اين ميان، قرار گرفتن حمام ها در گـذرگاه هـای عمـومی، راسـته بازارها، كاروانسراها و نزديكی مساجد موقعيت ممتازی بدان می بخشيد كه اين امر خود بـر كاركردهای آن در تحولات اجتماعی روز می افزود.

بنابه گزارش منابع تـاريخی، از همـان آغـاز گسـترش اسـلام در ايـران و در شـهرها و روستاها ـ به رغم پاره ای مخالفت های شرعی گرمابه های متعددی احـداث شـد كـه مـورد استقبال عموم قرار گرفت. البته، تبحر و مهارت ممتاز ايرانيان در جهـان اسـلام و در زمينـه ساخت حمام نيز در اين امر بی تاثير نبود.

در ايـن ميـان، سده های ميانه تاريخ ايران و با توجه به شرايط سياسـی، رونـق اقتصـادی و گـاه بـه علـت رقابت های سياسی، يك دوره ممتاز در احداث حمام شـمرده مـی شـود. منـابع تـاريخی از وجود بیش از صدها حمام عمومی ( به جز هزاران حمـام خصوصـی كـاخ هـا و سـراهای پادشاهان و اعیان) در برخی از شهرها گزارش داده اند كه البته بر سر جذب مشتری رقابـت شديدی با يكديگر داشتند.

حمام ها به لحاظ معماری و طراحی نيـز معمـولاً شـامل خلـوت، شـاه نشـين، صـحن، دستشويی، خزينه، تون يا گرمخانه بوده و هريك از اين فضاها به وسيله راهرو و هشـتی از يكديگر جدا مي شد تا دما و رطوبت هر فضا نسبت به فضای مجاور تنظيم شـود.

معمـولاً، كف حمام ها از سنگ مرمر و ديگر سنگ ها پوشيده مي شد و استفاده از كاشـی بـا نقـش و نگارها ـ معمولاً از مضامين شاهنامه و نوشته هايی نيز به عنوان تزئينات مورد استفاده بـوده است.

کارکردهای اجتماعی حمام

حمام ها، علاوه بر ارزش معماری، از ديدگاه اجتماعی نيز در طول تـاريخ ايـرانِ سـده هـای میانه اسلامی حايز اهميت بسيار بوده و نقش مهمی در حیات اجتماعی آن روز داشت.

آیین و و سنت های بسياری در ارتباط با حمام، از روزگاران گذشته تا كنون، پديدار شده است كـه می توان آن را نوعی فرهنگ عامه دانست. لذا، بايستی معترف بود كه كاركرد اجتماعی حمام در درجه نخست و پيشتر از هر كاركرد ديگری خودنمايی می كند. اين مسئله بی ترديد بـه موقعيت ممتاز آن در بافت اجتماعی شهرها و در نتيجه پيونـد تنگاتنـگ بـا جامعـه پويـای سده های ميانه اسلامی ايران باز می گردد. در ادامه مهمترين كاركردهای اجتمـاعی حمـام در جامعه ايران مورد بررسی قرار می گيرد.

1- محل اطلاع رسانی عمومی

حمام ها، با توجه به تلاقی بخش زيادی از مردم از صنف ها و قشـرهای مختلـف در طـول روز، همواره، در كنار كانون هـای خبـری ديگـری چـون مسـجد، بـازار و آسـياب، محـل اطلاع رسانی و ردوبدل كردن آخرين اخبار و شايعات بوده است.

افـراد اخبـار و اطلاعـات دست اول را در حمام دريافت می كردند و در بيرون از حمام در اختيار مردمی قرار می دادند كه از اتفاقات و مسائل روز بی خبر بودند؛ يعنی، در حقيقت، بايستی معترف بود كه حمام ها در گذشته، نقش رسانه های عمومی امروزين از جملـه روزنامـه و راديـو و تلويزيـون را ايفـا می كردند و آخرين اخبار بدين وسيله نشر می يافت.

حمام، در همين راستا، البته، گاهی به عنوان محلی براي ابراز نيش وكنايه هـای سياسـی عليه حكومت ها و تنوير افكار عمومی مورد بهره برداری قرار مـی گرفتـه اسـت، چنـانكـه بدايع الملح به نمونه ای نه چندان اخلاقی از طعنـه حاضـران در حمـام و مقايسـه برهنگـان آنجا با خلفا اشاره دارد كه البته خود از روح زمانه و بيـنش حـاكم در اجتمـاع خبـر دارد.

حمام، چنانكه اشاره گرديد مكان مناسبی برای اطلاع رسانی عمومی بود. بازرگانی كـه از سرزمين ديگر وارد شهر می شد، برای رفع خستگی و از همـه مهـمتـر بـرای آگـاهی از اوضاع و احوال شهر نخست به حمام می رفت و بدين طريق می توانست به آخرين اخبار و تحولات شهر دست بيابد.

همچنين، به واسطه حمام و كاركرد اجتماعی آن، زنان از دختران دم بخت و نيز ازدواج مجدد مردان و مسائلی از ايـن قبيل اطلاع می يافتند؛ شناخت انواع بيماري ها و نوع درمان را از طريق گفت و گوی بين افراد نيز می توان از ديگر دستاوردهای اجتماعی حمام و در بعد اطـلاع رسـانی عمـومی دانسـت.

2- محل ملاقات عمومی و مذاكرات خصوصی

حمام ها در كاركرد اجتماعی ديگر ـ بـا توجـه بـه حضـور نسـبتاً طـولانی مـدت مـردم در آن ـ محلی برای ملاقات عمومی و نيز مذاكرات خصوصی آنان بوده است. حمـام عمـومی مكانی برای آشنايی ها، ديد و بازديدها بود و اساساً چه بسيار بحث ها و قهر و آشتي ها كـه در حمام صورت می پذيرفت.

گرچه منابع تاريخی سـده هـای ميانـه غالباً داده های چندانی به ما ارائه نمی دهند، نوشته های قرون بعدی نشان می دهد كه طـرح مسائل و مشكلات خانوادگی با گيس سفيدان و سالخوردگان و در نتيجه كسب راهنمـايی و راه حل از آنان، گفـت و گوهـاى دوسـتانه پيرامـون ازدواج فرزنـدان و در نهايـت طـرح موضوع خواستگاری (با توجه به رواج روش سنتی ازدواج مبنی بر مقدمه چينی و انتخـاب عروس توسط مادر داماد ) و طرح دعاوی خانوادگی و در حقيقت ايفـای نقـش محـاكم و دادگاه هايی حل اختلاف امروزين، در حمام صورت می پذيرفت.

همچنين، حمام يكی از كانون های اصلی تعاملات اجتماعی و ايجاد دوستی و همنشينی بين مردم بوده است. 

البته، ظاهراً، اين همنشينی ها به ويژه در صنف نسـوان و در بُعد منفی محلی برای خودنمايی، فخرفروشی، بهتان و تهمت نسبت به ديگران و نيـز محل مشاجره و دعوا بوده است.

شايد، به همين علت است كه ابن اخـوه در اوايـل قـرن هشتم هجری رفتن زنان را به حمام عمل مكروهی شمرده و حتی پرداخت هزينه حمـام را توسط همسر او به علت كمك به عملی مكروه، مكروه شمرده است.

علاوه بر كاركردهای عمومی حمام در اين خصوص، گاهی ملاقات ها و مذاكرات سران حكومتی در حمـام صـورت مـی پذيرفتـه اسـت.

3- كاركرد علمی فرهنگی

كاركرد علمی ـ فرهنگی نوع ديگری از كاركردهای اجتماعی حمام را در سـده هـايی ميانـه اسلامی تاريخ ايران به نمايش می گذارد؛ يعنی، در حقيقت، حمام در تحول فكری جامعه به عنوان يكی از كانون های علمی عمل می كرد.

در درجه نخست بايستی به اسـتفاده از ايـن مكان به عنوان محل ملاقات بزرگان و فرهيختگان و در نتيجه مباحثات و منـاظرات علمـی اشــاره كــرد. ايــن منــاظرات كــه ميــان دو اديــب، دو شــيخ و گــاهی ميــان دو عــارف صورت می پذيرفت، غالبا با استقبال عمومی مواجه می شد و مردم عادی از سر كنجكاوی و يا در راستای كسب اطلاعات سودمند، در آن شركت می جستند.  البته ايـن منـاظرات در كنار فوايد و نتايج سودمند خودـ ظاهرا گاهی باعث ناراحتی و مشـاجره بـين طـرفين نيـز می گرديد.

حمام محل تذكر و اندرز نيز بود، زيرا به حمام عمومي رفتنِ عارفان و عالمان كه معمولاً به درازا می كشيد، فرصتی برای پرسش و پاسخ سالكان و علاقمندان بـه بحـث و اشـارات عرفانی و حكمت آميز بود.

سرودن و قرائت شعر در حمام، نوع ديگری از كاركرد علمی فرهنگی حمام در طـول تاريخ ايران را نشان می دهد. اگرچه شاعران عموماً فضای بـاز و يـا بـاغ و بسـتان را بـرای شكوفايی ذوق و قريحه خود انتخاب می كننـد، گـاه بهتـرين مكـان بـرای ايـن امـر حمـام بوده است. علت اين امر نيز در آن است كه شاعر بايد هنگام سرودن شعر در حالت نشاط و آرامش خاطر و به دور از دلمشغولی های روز باشـد و در ايـن راسـتا حمـام و محـيط آن می توانست چنين زمينه مساعدی را برای او فراهم سازد.

تعليم و تربيت و در رأس آن شاهنامه خوانی در حمام سده های ميانه تاريخ ايران ظـاهراً امری متداول بوده كه خود از اهميت و جايگاه اجتماعی اين بنای ايرانی اسـلامی در بعـد علمی - فرهنگی حکایت دارد.

همچنين، كاركرد علمی فرهنگی حمام را در سده های ميانه می توان در ديوار نوشته ها و تصاوير آن نيز مشاهده كرد. در اين راستا، ابياتی پر مفهوم از شـاعران بـر روی كتيبـه ای نوشته می شد و آنگاه بر ديوار حمام نصب می گرديـد.

4- كاركرد درمانی

كاركرد درمانی يكی ديگر از كاركردهای اجتماعی حمام در سده هـای ميانـه تـاريخ ايـران بود. حمام هاى قديم معمولاً داراى خزينه و حـوض هـاى متعـدد از آب بسـيار گـرم تـا ملايم و سرد و چندين صحن و صفّة بزرگ و كوچك با حرارت و گرمى متفاوت بودنـد كه خود می توانست مورد استفاده اشخاص بيمار باشد.

به عنوان مثال، مناسب تـرين مكـان برای رگ زدن و حجامت، كه نوعی طب سنتی محسوب مـی شـد، از ديربـاز حمـام بـوده است. اين كار معمولاً توسط دلاك ها صورت می پذيرفت كـه در كارهـای ديگـری چـون تراشيدن سر مردم خبره بودند و البته می بايست شرايط و ويژگـی هـايی را در ايـن شـغل ملحوظ می داشتند. علاوه بر اين، حمام ها در همين راستا گاهی اوقات به عنوان محل كـار پزشكان و برای مداوای بيماران نيز مورد اسـتفاده قـرار مـی گرفـت.

5- حمام معيار تشخص اجتماعی

حمام ها در تاريخ اجتماعی ايران خود معياری برای تشخص اجتماعی بوده است. در درجه نخست آنكه ظاهرا گويا استفاده از آن برای طبقات پـايين جامعـه، از جملـه كشـاورزان و پيشه وران خرده پا و دامداران، امر شناخته شده ای نبود. به همين علـت، بيشـتر بيمـاري هـای عفونی و در نتيجه مرگ و ميرهاـ به ويژه در كودكان ـ در ميان مردمان اين طبقه اتفاق می افتاد؛ علاوه بر اين، به نظر می رسد در خود حمام ها نيز ميان طبقات پايين و طبقات بـالای جامعـه تمايز بوده و افراد بر اسـاس موقعيـت اجتمـاعی شـان در قسـمت هـای مختلـف آن جـای می گرفتند.

علاوه بر اين، حمام ها خود به عنوان معياری در جهت تكـريم بـه ديگـران ــ بـه ويـژه میهمانان ـ مورد استفاده بوده اند، چنانكه منابع تاريخی يكی از مؤلفه های احتـرام نهـادن بـه میهمان را بردن او به حمام و بر تن پوشاندن لباس نو مي شمارند.

6- حمام به مثابه پناهگاه

حمام، با توجه به موقعيت جغرافيايی و نيز وضعيت فيزيكی گاهی در نقش پناهگاهی برای گريختگان از حوادث مختلف اجتماعی و يا حتی سياسی خودنمايی كـرده اسـت كـه منابع تاريخی بدان اشاره دارند. عوفی به حكايتی از عصر آل بويه اشاره دارد كه گرمابـه بـه عنوان پناهگاه يا مخفيگاهی برای حفظ جان و از دست اشرار و اوباش قرارگرفـت و البتـه موجب نجات جان فرد نيز گرديد.

همچنين، حمام ها در اين راستا گاهی می توانست در تغييـر چهـره و در نتيجـه فـرار و نجات جان افراد ظاهر شده و آنان را از مرگ حتمی نجات دهد.

7- وسيله سرشماری، محل عبادت و مرگ

علاوه بر كاركردهای اجتماعی گفته شده برای حمام در قرون ميانـه تـاريخ ايـران اسـلامی، نقش های اجتماعی ديگری از اين بناها در اجتماع اين دوره ثبت گرديده است كه البته منابع تاريخی گذرا بدان اشاره داشته اند. نخست، بايستی از آن به عنوان وسيله سرشماری ياد كرد.

برخلاف امروزه كه برای سرشماری و آگاهی از جمعيت تقريبی يك شهر يا روستا مراجعه به خانه ها يك امر معمول به شمار می رود، در گذشته، يكی از وسايل عمده جهـت تخمـين جمعيت، حمام بود.

مردم يك شهر يا روستا غالباً فاقد حمام خصوصی بودنـد و بـه همـين علت پيوسته به حمام عمومی مراجعه می كردند. لذا، اين نوع حمام ها می توانسـتند بهتـرين مكان برای سرشماری و دانستن جمعيت تقريبی يك شهر و يا روستا باشند. در اين راسـتا، ماموران سرشماری تعداد افرادی را كه وارد حمام می شدند شـمارش مـی كردنـد و از ايـن طريق مجموع جمعيت شهر يا روستا را تقريبی به دست می آوردند.

كاركرد عبادی نوع ديگری از كاركرد اجتماعی مسجد را در اين مقطع از تاريخ ايران به نمايش می گذارد. اساساً، از حمام به عنوان عاملی در جهت زدودن رنج و نفـاق از روح و قلب ياد شده است.

همچنين، حمام گاهی ناخواسته محل مرگ اشخاص نيز بوده است كـه خـود مـی توانـد بيانگر نوع ديگری از كاركرد اجتماعي آن باشد؛ به عنـوان مثـال، مـرگ الحـاكم نيشـابوری، دانشمند معروف قرن سوم و چهارم هجری، در حمامی در نيشابور و بر اثر سكته اتفاق افتـاد و يا ابوبكر طواويسی، از فقهای مشهور به سال 324، ق در حمامی در سمرقند دارفانی را وداع گفت.

منبع

حمام و كاركردهای اجتماعی آن در سده های ميانه تاريخ ايران | امامعلی شعبانی | سعیده جباره | پژوهشنامه تاريخ اجتماعی و اقتصادی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی سال سوم، شماره اول، بهار و تابستان 1393