به تازگی حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه ایران به عربستان سعودی سفر داشت. مهمترین بخش این سفر دیدار او با محمد بن سلمان ولیعهد و حاکم واقعی این کشور بود. این دیدار به معنی نقطه پایان واقعی بر 7 سال قطع روابط و رویارویی علنی میان دو کشور قابل تفسیر است. این نخستین سفر یک وزیر خارجه ایران به عربستان سعودی بعد از 8 سال بود.
در این باره می توان گفت:
۱. موفقیت میانجیگری چین
این دیدار نشان داد توافق میانجیگیری چین میان ایران و عربستان سعودی بعد از گذشت ۶ ماه همچنان کار می کند و فعال است. این نشانه موفقیت چین تا این مرحله برای بازسازی روابط دو کشور است.
ایران و سعودی هر دو با چین رابطه اقتصادی قوی دارند. چین خریدار مهم نفت ایران است و این، مهمترین و بزرگترین محل تامین ارز خارجی تهران به شمار می رود. عربستان سعودی هم دومین صادرکننده بزرگ نفت به چین است.
چین بزرگترین واردکننده نفت خام جهان و خلیج فارس هم بزرگترین و مهمترین محل تامین نفت و انرژی چین است. ایران و سعودی در دو سوی این دریا بیشترین خط ساحلی را دارند و قدرت های اصلی منطقه هستند. به همین دلیل چین از ابزارهای لازم برای اعمال فشار و کنترل روابط ایران - سعودی برخوردار است.
۲. به روزسازی روابط
این نخستین دیدار یک مقام ارشد ایرانی با بن سلمان است. مشابه این دیدار هم ماه گذشته در سفر وزیر خارجه سعودی به تهران انجام شد. وقتی برای اولین بار در 15 سال اخیر وزیر خارجه سعودی در سفر به تهران با رئیس جمهور ایران دیدار کرد.
این در حالی است که در ۷ سال اخیر و به دنبال تنش در روابط دو کشور، ایران و عربستان سعودی صحنه حملات علیه یکدیگر بودند.
با این حال دو طرف تصمیم به آتش بس و تغییر روند گرفتند. نشانه این تغییر همین دیدارها و دعوت سران ایران و سعودی از یکدیگر برای سفر به ریاض و تهران است. وزیر خارجه سعودی به تازگی دعوت از رئیس جمهوری ایران برای سفر به ریاض را تکرار کرد. امیرعبداللهیان هم خبر از دعوت از محمد بن سلمان برای سفر به تهران داد.
منطقه خاورمیانه شاهد به روزسازی روابط است. از به روزسازی روابط سعودی -سوریه تا روابط امارات - ترکیه ، ترکیه -مصر و روابط امارات - قطر .
اقدام دولت های ایران و عربستان سعودی برای عبور از گذشته و به روزسازی روابط، نشانه توانایی دو کشور به ویژه طرف ایرانی است که در این زمینه با چالش های جدی روبه رو است. امکان به روزسازی وضعیت از جمله در روابط خارجی یکی از توانایی های مهم یک دولت و کشور به شمار می رود. ایران نیازمند تقویت این توانایی است.
تجربه ثابت کرده است موفقیت در به روزرسانی روابط خارجی و ادامه آن ، نیازمند دولت بااختیار است. بخشی از موفقیت دولت رئیسی در اصلاح روابط با سعودی ها در نتیجه همین موقعیت "دولت بااختیار" است. موقعیتی که سبب شد دولت رئیسی قبلا در موضوعات دیگر از جمله واردات واکسن و واکسیناسیون گسترده علیه کرونا و ورود زنان به ورزشگاه ها بتواند به روزسازی مطلوب را انجام دهد گرچه این به روزسازی همچنان به حوزه احیای برجام و توافق هسته ای نرسیده است.
۳. ایران و سعودی، دشمنی، رقابت یا همکاری؟
ایران و عربستان سعودی دو قدرت اصلی منطقه هستند. تاریخ روابط دو طرف نشان می دهد هر از چندی با یکدیگر قطع روابط کرده اند و دشمنی و اختلاف به اوج رسیده اما در نهایت دوباره به میز روابط و گفتگو بازگشتند. تاریخ نشان می دهد دو کشور اگر گزینه رویارویی و نزاع را انتخاب کرده اند قادر به حذف و شکست کامل طرف مقابل و کسب پیروزی کامل نیستند. اگر گزینه رقابت را انتخاب کنند می توانند به منافع یکدیگر آسیب جدی وارد کنند. اگر گزینه همکاری را انتخاب کنند به همان میزان توانایی کسب منافع جدید و تقویت منافع خود را خواهند داشت. تاریخ نشان داده گزینه همکاری بیشترین منافع را برای دو طرف خواهد داشت. همکاری نیز نیازمند پیش فرض هایی است و مهمترین آن، به رسمیت شناختن منافع یکدیگر و تلاش برای ایجاد منافع مشترک است.
بازار نفت ، مبارزه با تروریسم، همکاری با چین و روسیه و امنیت دریانوردی در منطقه از جمله زمینه های همکاری تهران و ریاض است. یمن، عراق، سوریه و لبنان از جمله حوزه هایی هستند که می تواند به محلی برای دستاوردهای همکاری ایران و سعودی تبدیل شود.
۴. تاثیرات منطقه ای رابطه ایران - سعودی
رابطه ایران و سعودی محدود به دو کشور نیست بلکه کل منطقه و برخی حوزه های جهانی را نیز شامل می شود. فلسطین، عراق، لبنان، بحرین، کویت، عمان، یمن ، بازار نفت و اوپک، برجام و مذاکرات هسته ای از جمله حوزه های رقابت / رویارویی / نفوذ ایران و سعودی هستند. توقف انتخاب رئیس جمهور جدید در لبنان، ادامه قطع روابط ایران - بحرین، اختلاف بر سر میدان نفت و گاز آرش / الدره ، ادامه بحران در یمن با روابط ایران - سعودی مرتبط هستند. بهبود روابط ایران و سعودی یعنی می توان انتظار داشت از همه این حوزه ها خبرهای خوبی شنید.
در نتیجه رابطه ایران و سعودی محدود به روابط دو طرفه نیست بلکه منطقه را هم شامل می شود.
5- ایران و چشم انداز 2030 سعودی
اجرای چشم انداز 2030 مهمترین برنامه دولت سعودی و شخص محمد بن سلمان است. در این چشم انداز قرار است عربستان سعودی با سرمایه گذاری درآمدهای نفتی در بخش های غیرنفتی، درآمد غیرنفتی خود را به صورت جهشی افزایش دهد تا وابستگی کشور به درآمد نفتی قطع شود. تنها در یکی از این طرح ها یعنی شهر جدید نیوم و لاین قرار است 500 میلیارد دلار سرمایه گذاری انجام شود. همزمان عربستان سعودی بزرگترین صادرکننده نفت جهان است و بیشترین درامد نفتی را کسب می کند.
ایران می تواند از این فرصت بزرگ استفاده کند و در بخش های مختلف از اعزام نیروی کار متخصص ایرانی تا مشارکت شرکت های ایرانی سهم داشته باشد.
در بخش غیراقتصادی نیز، امنیت مهمترین پیش نیاز اجرای طرح های مختلف چشم انداز 2030 است و ایران می تواند در این زمینه همکاری هایی با طرف سعودی داشته باشد.
6- انقلاب عربستان سعودی
انقلاب از بالا، بهترین توصیف برای تغییراتی است که عربستان سعودی در 6 سال اخیر شاهد آن بوده است یعنی از زمانی که محمد بن سلمان جوان زمان امور را در این کشور به عنوان ولیعهد در دست گرفت. او به رغم بسته نگه داشتن درهای اصلاحات سیاسی اما درهای اصلاحات اساسی و انقلابی و ازادی در اقتصاد، اجتماع و فرهنگ را باز کرد. گرچه همچنان شماری از منتقدان سیاسی در زندان هستند و اعدام ها ادامه دارد. ماجرای قتل فجیع جمال خاشقجی روزنامه نگار منتقد سعودی هم همچنان بر این کشور سایه انداخته است.
در عرصه سیاسی هم گرچه محمد بن سلمان اشتباهات بزرگ و فاحشی را در کارنامه خود ثبت کرد ( حمله نظامی به یمن و محاصره قطر) اما به روزسازی روابط با سوریه بشار اسد و تلاش برای فاصله گرفتن از آمریکا و نزدیک شدن به چین و روسیه از جمله نقاط مثبت کارنامه اوست.
عربستان سعودی دچار تغییرات انقلابی و اساسی شده است. به گونه ای که با کلیشه ای گذشته دیگر نمی توان به این کشور نگاه کرد و تحلیلی از تحولات این کشور داشت. با این حال همچنان امنیت و ثبات حکومت مهمترین موضوع و دغدغه حاکمان این کشور و دیگر دولت های جنوب خلیج فارس است.
کلید روابط با این کشورها اطمینان بخشی به آنها در این حوزه است.
شناخت عربستان سعودی جدید نیازمند کنار گذاشتن کلیشه ها و نگاه های سنتی به این کشور است. عربستان سعودی جدید در بخش اقتصادی، بر‍پایه جهش درآمدهای غیرنفتی برای قطع وابستگی به درآمد نفتی و در بخش سیاسی - امنیتی بر پایه کسب استقلال از امریکا و تنوع بخشی به روابط با قدرت های جهانی و منطقه ای استوار شده است. در صورت شناخت عربستان سعودی جدید، می توان زمینه های جدید همکاری اقتصادی - سیاسی - امنیتی با این کشور تعریف و منافعی را در این حوزه ها کسب کرد.
دیدگاه