قلم زنی | قلم زنی هنری از دوران باستان تا دوره توریستی

قلم زنی چیست؟

هنر قلمزنی یکی صنایع دستی اصفهان، شیراز و تبریز می باشد که هر یک دارای سبک مخصوص به خود هستند. قلمزنی عبارت است از تزئین و کندن نقوش بر روی اشیا فلزی به ویژه مس، طلا، برنج و یل به عبارت دیگر ایجاد خطوط و نقوش به وسیلۀ قلم با ضربۀ چکش بر روی اجسام فلزی.

مس به سبب نرمی و شکل پذیری که دارد، در هنر قلمزنی متداول تر از سایر فلزان است. از سوی دیگر به اعتقاد باستان شناسان و مورخان هنر، مس، نخستین فلزی است که در هنر فلز کاری و قلمزنی مورد توجه انسان قرار گرفت. هنر قلمزنی یکی از رشته های هنرهای سنتی ایران است که می توان آن را در دسته بندی، در ردۀ هنرهای صناعی و در گروه فلزکاری قرار داد.

پیشینه تاریخ هنر قلم زنی

هنر قلم زنی از جمله هنر هایی می باشد که در ایران قدمت سه هزار ساله دارد...

پیشینه قلم زنی به زمان سکاها یا سیت ها نسبت داده می شود که نژاد آریایی داشتند. از آثار مهم به دست آمده در هزاره اول، جام طلای حسنلو است که در ۱۳۳۶ کشف شد و دارای نقوش برجسته چون خدایان سوار بر گردونه یا ارابه است. همچنین، جام های طلای مارلیک از آثار قلم زنی این دوره می باشد. آثار قلم زنی اندکی از دوره مادها که در سده هفتم ق.م در شمال ایران روی کار آمدند، به یادگار مانده است. اشیای به دست آمده از آذربایجان حاکی از آن است که از نفوذ سکاها به تدریج کاسته شده و سبک مادها در این زمان جای آن را گرفته است.

پس از كشف فلزات دیگر و آلیاژی چون مفرغ، تحول و تنوع بسیاری در ساخت آثار فلزی پدید آمد. آثار مفرغی بدست آمده در لرستان مربوط به عصر مفرغ (سه هزار سال قبل از میلاد ) می باشد. با تشكیل حكومت هخامنشی هنر فلز كاری تحول یافته و جایگاه ویژه ای در صنعت این دوره پیدا كرد

دوره هخامنشی اوج هنر فلزکاری در زمین های ریخته گری، چکش کاری، ترصیع و... است؛ چرا که آنها به تصویرگری حیوانات، سربازها واسطوره ها در قلم زنی عقیده داشتند. ولی به دلیل حمله اسکندر و آتش زدن تخت جمشید آثار بسیاری نابود شد و به دستور او گداخته و به سکه تبدیل شد. از جمله اشیاء شناخته شده در دوره هخامنشی، دو لوح سیمین به وزن ۴ کیلوگرم و زرّین به وزن ۵ کیلوگرم است که در موزه ملّی ایران نگهداری می شود. زمان ساسانیان در سال ۲۲۴ تا ۶۵۰ میلادی، به دلیل گسترش بازرگانی میان ایران، یونان و روم، هنرهای ایرانی از هنر یونانی و رومی تأثیر گرفت. ساخت اشیاء در این دوره، به سه طریق چکش کاری بر ورق سرد، ریختگی و ساخت ظروف آستردار از ورق، و تراش با چرخ انجام می شد. مرسوم ترین ظروف این دوره سینی بود. ساسانیان تصاویر شكار و مراسم پادشاهان مثل مراسم هدیه دادن را قلم می زدند.

انواع قلم زنی 

قلم زنی عموما در ایران به سه سبک مختلف انجام می شود. سبک شیراز سبک اصفهان سبک تبریز که به شرح زیر می باشد:

سبک شیراز

بر اساس نظر استادان قلم زنی، قدیمی ترین آنها، سبک شیراز است. در سبک شیراز بیشتر از نقش های مربوط به تخت جمشید و گل و مرغی استفاده می شود . معمولاً جنس ظرف از نقره(silver) است. سبك هنری قلمزنی در شیراز پیرو سبك هنری مورد استفاده در سكاها، هخامنشیان و ساسانیان است.

سبک تبریز

قلم زنی تبریز یکی از شاخه های اصیل قلمزنی کشور محسوب می شود که در کنار سبک های اصفهانی و شیرازی بسیار معروف پر طرفدار است. سبک تبریز هم با حرکت مچ، نقش ها شکل می گیرند در این سبک بسیار زیبا و لوکس، خبری از چکش و قیر اندود کردن پشت ظروف نیست و تنها با فشار دست بر روی قلم طرح های سطحی و بدون داشتن عمق مثل انواع برجسته یا نیمه برجسته ایجاد می گردند.

سبک اصفهان

در این سبک دو نوع مختلف قلم زنی ریز و برجسته پیاده سازی می شود. در قلم زنی سبک اصفهان از ضربات مختلف چکش برای ایجاد نقش ها استفاده می شود. همچنین در نوع قلم زنی برجسته، فرو رفتگی ها و برجستگی های کار، بسیار ملموس است به طوری که طرح، سه بعدی به نظر می رسد. در طراحی بسیاری از ضریح های امامان شیعه از قلم زنی برجسته سبک اصفهان استفاده شده است

ابزار هنر قلم زنی

• تسمه خط کشی

• چکش قلم زنی

• پرگار

• انواع قلم (قلم لم پرداز – قلم نیم رو – قلم گرسواد – قلم گر سوم – قلم بادومی و قلم‌های بدون آج مانند قلم سنبه – قلم گیری – قلم نیم بر کلفت – قلم نیم رو – قلم یک تو – قلم دو تو – قلم بادومی – قلم ناخنی – قلم خوشه – قلم کف تخت مربع – قلم تخت مستطیل – قلم تیز بر مشبک کاری – قلم تیزبر)

سبک‌های قلم زنی

1. سبک برجسته 

در این سبک اختلاف سطح در طرح وجود دارد و هنرمند برای آن که بتواند بدون اشکال طرح را اجرا کند از دو جهت یعنی از پشت و رو به فلز ضربه می‌زند.

2. سبک عکاسی

طرح و موضوع را با ایجاد سایه و خط در زمینه نشان می‌دهند و هیچ گونه اختلاف سطحی بین موضوع و زمینه مشاهده نمی‌شود.

3. سبک زمینه پر

در این حالت اختلاف سطح بین زمینه و طرح وجود ندارد و با ایجاد بافت در زمینه طرح اصلی را نشان می‌دهند.

4. سبک منبت

بین طرح اصلی و زمینه، حداکثر دو سانتی متر اختلاف سطح روی فلز ایجاد می‌شود.

5. سبک مشبک

هنرمند با بریدن زمینه و جدا کردن آن از سطح کار، طرح را نشان می‌دهد.

6. سبک قلم گیری

هنرمند توسط قلم با خراش و شیار روی فلز را تزئین می‌کند. سپس قیر به وسیله حرارت، مجددا مذاب می‌شود و از درون کار بیرون آورده می‌شود. سپس سطح کار را با مواد پاک کننده مانند نفت، شستشو می‌دهند تا باقیمانده قیر کاملا” از بین برود.

نام اساتید مشهور قلم زنی

• استاد بهرام الیاسی

• مرحوم علی رحیمی

• سید محسن احمدی

• استاد محمد مهدی بابا خانی

• استاد علی اصغر زرمهر شیرازی

• استاد حسین علاقعمندان

• استامیرزامحمود شیرازی فرزندغلامحسین بیگ نابغه قلمزنی مکتب شیراز

• استادمحمداسمعیل (زرمهر)

• استاد سید محمد دادرس

• استاد اکبر آقا باباخان

• شادروان استاد محمود دهنوی