پزشکی هسته ای چیست؟
پزشکی هسته ای به تکنولوژی استفاده از رادیوداروها (radiopharmaceutical) و ردیاب‌های رادیواکتیو (radiotracer) برای مشاهده عملکرد درونی بدن انسان گفته می‌شود. رادیوداروها و ردیاب‌های رادیواکتیو (رادیوتریسرها) محصولاتی رادیواکتیوی هستند که به پزشکان و متخصصان کمک می‌کنند مشکل، بیماری یا اختلال داخلی بدن بیمار را دقیق‌تر، راحت‌تر و سریع‌تر تشخیص دهند و ارزیابی کنند. علاوه بر این، این محصولات برای درمان بیماری‌ها هم کاربردهای متعددی دارند.
در روش‌های پزشکی هسته ای، همچون اسکن رادیواکتیو، مقادیر بسیار اندکی از رادیوتریسرها از طریق تزریق، بلع یا استنشاق گازی بی‌خطر وارد بدن بیمار می‌شوند و در ناحیه مدنظر تجمع می‌یابند. سپس متخصص با استفاده از دستگاه‌های ویژه‌ای از ناحیه آسیب‌دیده بیمار تصویربرداری می‌کند. آزمایش‌های مبتنی بر پزشکی هسته‌ای برای تشخیص، ارزیابی و درمان بیماری‌های مختلفی مفیدند از جمله:
• سرطان
• بیماری قلبی
• بیماری‌های گوارشی
• اختلالات غدد درون‌ریز
• اختلالات عصبی
از آنجا که اشعه ایکس از بافت نرم همچون ماهیچه‌ها و عروق خونی عبور می‌کند، تصویربرداری و مشاهده این نواحی بدون ماده‌ای که کنتراست تصویر را افزایش دهد، دشوار می‌شود. مواد رادیواکتیو به‌عنوان ماده کنتراست‌زا (ماده حاجب) عمل می‌کنند و وضوح و دقت تصاویر را افزایش می‌دهند. به‌این‌ترتیب، متخصص می‌تواند بیماری را در مراحل اولیه تشخیص بدهد، درمان را به سلول‌های مشخصی محدود کند و بر واکنش بدن بیمار به درمان نظارت بیشتری داشته باشد.
کاربردهای تکنولوژی پزشکی هسته ای
پزشکی هسته ای برای ارزیابی، تشخیص و درمان موارد متعددی به کار گرفته می‌شود. برخی از کاربردهای پزشکی هسته ای تشخیص و ارزیابی میزان واکنش به درمان بیماری‌های مهم‌اند، مانند:
• انواع سرطان
• ناهنجاری‌های اندام‌های داخلی
• تنگی عروق و مجاری
• بیماری‌های مادرزادی در نوزادان و کودکان
• التهاب‌ها و عفونت‌های داخلی
• ارزیابی عود مجدد انواع تومور
ارزیابی و تشخیص مشکلات عفونی و التهابی در استخوان‌ها، مفاصل، اندام‌های داخلی همچون کیسه صفرا و تیروئید، غدد فوق‌کلیوی و اختلالات سلول‌های خونی هم دیگر کاربردهای تکنولوژی پزشکی هسته ای هستند.
نقش پزشکی هسته‌ای در تشخیص و ارزیابی درمان مشکلات قلبی، ریوی و مغزی
تکنولوژی پزشکی هسته ای می‌تواند با کمترین عوارض جانبی هنگام بررسی اعضای حیاتی بدن همچون قلب، ریه، مغز و کلیه روند تشخیص و شروع درمان را بسیار سریع‌تر و راحت‌تر کند. مثلا برای عضوی حیاتی همچون قلب، دستگاه‌های ویژه پزشکی هسته ای می‌توانند چنین امکاناتی را فراهم کنند:
• ارزیابی عملکرد قلب و جریان خون
• بررسی بیماری عروق کرونر و میزان تنگی عروق کرونر
• ارزیابی آسیب به قلب پس از حمله قلبی
• انتخاب بهترین گزینه درمان مانند جراحی بای‌پس قلب و آنژیوپلاستی
• ارزیابی نتایج روش‌های بازکردن عروق
• بررسی پس‌زدن پیوند قلب
• بررسی عملکرد قلب قبل و بعد از شیمی‌درمانی
اسکن ریه برای یافتن مشکلات تنفسی، تشخیص نیاز به پیوند ریه و واکنش بدن بیمار به پیوند برخی از مزایای پزشکی هسته‌ای برای عضو حیاتی دیگر بدن یعنی ریه‌ها هستند.
همچنین رشته پزشکی هسته ای گام مهمی برای بررسی زودهنگام ناهنجاری‌های مغزی در بیماران مبتلا به تشنج و آلزایمر، شناسایی مناطق آسیب‌دیده مغز، بررسی ناهنجاری‌ها در در بیماران مشکوک به بیماری پارکینسون یا سایر اختلالات حرکتی و همچنین تشخیص بهترین مکان برای بیوپسی (نمونه‌برداری) برداشته است.
اغلب این تشخیص‌ها به‌کمک دو روش تصویربرداری پرکاربرد مبتنی بر پزشکی هسته ای، یعنی تصویربرداری کامپیوتری با انتشار تک‌فوتون (Single Photon Emission Computed Tomography) یا به‌اختصار SPECT و تصویربرداری با انتشار پوزیترون (Positron Emission Tomography) یا به‌اختصار PET انجام می‌شوند. در ادامه، با عملکرد این روش‌ها بیشتر آشنا می‌شویم.
چگونه برای انجام روش‌های پزشکی هسته‌ای آماده شویم؟
اگر پزشکتان روشی مثل تصویربرداری هسته ای را به شما پیشنهاد کرده است، اصلا نیازی نیست نگران باشید. در این بخش، نکات لازم را برایتان شرح می‌دهیم.
• ممکن است از شما بخواهند لباس مخصوصی برای محافظت از تشعشعات رادیواکتیو بپوشید. در برخی موارد هم احتمال دارد بتوانید با لباس‌های معمولی خود آزمایش تصویربرداری انجام دهید.
• در صورت بارداری یا شیردهی، حتما پزشک یا تکنسین را مطلع کنید.
• فهرستی از تمام داروهایی که مصرف می‌کنید به پزشک یا تکنسین بدهید. این داروها شامل تمام ویتامین‌ها و مکمل‌های گیاهی هم می‌شوند.
• برای پزشک یا تکنسین تمام حساسیت‌ها، بیماری‌های اخیر یا هر مشکل پزشکی و سلامتی دیگر خودتان را توضیح دهید.
• تا حد امکان جواهرات، وسایل تزئینی و فلزی خود را به همراه نداشته باشید یا پیش از تصویربرداری آنها را دربیاورید. احتمال دارد این اشیا در روند تصویربرداری اختلال ایجاد کنند.
• پزشک یا تکنسین به شما توضیح می‌دهد که چگونه باید برای معاینه آماده شوید.
• فراموش نکنید که می‌توانید از متخصص یا تکنسین تصویربرداری درباره هر مسئله‌ای که برایتان ابهام یا نگرانی ایجاد می‌کند، سؤال بپرسید.
تجهیزات پزشکی هسته ای
تصویربرداری پزشکی هسته ای با دوربین‌های گاما، اسپکت (SPECT) و پت (PET) انجام می‌شوند که شبیه دستگاه سیتی (CT) یا ام‌آر‌آی (MRI) هستند. این دوربین‌ها هیچ تشعشعی از خود ساطع نمی‌کنند و فقط می‌توانند انرژی و اشعه گاما حاصل از مواد رادیواکتیو در بدن بیمار را شناسایی و به تصویر تبدیل کنند. برای تصویربرداری باید روی تخت ویژه‌ای میان دو دوربین گامای موازی دراز بکشید.
دوربین‌های گاما در قاب‌های مشخصی قرار دارند و به یک دروازه گِرد و دونات‌شکل متصل می‌شوند. هنگام تصویربرداری ممکن است دوربین‌ها اطراف بدن شما بچرخند تا جزئیات و وضوح بیشتری را در تصاویر سه‌بعدی ثبت کنند.
تصویربرداری و درمان در پزشکی هسته ای چگونه انجام می‌شود؟
برای انجام فرایندهای پزشکی هسته ای مواد دارویی رادیواکتیو (رادیوتریسر) از طریق تزریق، بلع یا استنشاق گاز وارد بدن می‌شوند.
• در آزمایش و تصویربرداری، رادیوتریسرها در اندامی خاص جمع یا به سلول‌های خاصی در بدن متصل می‌شوند. اشعه‌ها و انرژی ساطع‌شده از ناحیه مدنظر در دستگاه‌های تصویربرداری مانند دوربین‌های گاما تشخیص داده و ثبت می‌شوند. رادیوتریسرها میزان متابولیسم و حرارت (گرمی یا سردی) نواحی خاصی از بدن را نشان می‌دهند. نواحی داغ محل تجمع رادیوتریسرند و نواحی سرد نشان‌دهنده غلظت و فعالیت کمتر رادیوتریسر. تصاویر درنهایت توسط رایانه ثبت و پردازش می‌شوند.
• در فرایند درمان رادیوتراپی (RIT) نیز ماده مخصوص آنتی‌بادی مونوکلونال (monoclonal antibody) که برای درمان و مبارزه با سلول‌های سرطانی ساخته می‌شوند، با رادیوداروها جفت می‌شوند و پس از حرکت در بدن به‌سمت سلول‌های درمانی، کمک می‌کنند اشعه درمانی با دوز بالا مستقیما به ناحیه مدنظر مانند ناحیه استقرار تومور منتقل شود.
برای انجام آزمایش، تصویربرداری یا روش درمانی ممکن است پزشک از شما بخواهد در بیمارستان بستری شوید یا این کار را سرپایی انجام دهد. در ادامه به مواردی اشاره می‌کنیم که حین انجام فرایند ممکن است تجربه کنید. پیش از شروع، باید تأکید کنیم که روش‌های مختلف مبتنی بر پزشکی هسته ای در کل بدون دردند و عوارض خاصی برایتان ایجاد نمی‌کنند.
مراحل انجام فرایندهای پزشکی هسته‌ای
• ابتدا روی یک میز مخصوص دراز می‌کشید و پرستار یا تکنسین رادیودارو یا رادیوتریسر را به رگ دست شما تزریق می‌کند. همچنین ممکن است از شما بخواهد کپسول یا مایعی را ببلعید یا گازی را استنشاق کنید. این مواد معمولا بی‌بو و بی‌طعم هستند و مشکلی برایتان ایجاد نمی‌کنند.
• به غیر از حس ورود سوزن به داخل رگ در موارد تزریق، درد خاصی را حس نمی‌کنید. همچنین ممکن است حس کنید مایع سردی از رگ بازوی شما بالا می‌رود. در هر صورت، نیازی به نگرانی نیست و مشکل خاصی برایتان ایجاد نمی‌شود.
• ممکن است در برخی آزمایش‌ها احتیاج باشد پرستار یا تکنسین از سوند در مثانه شما استفاده کند که این مسئله ممکن است باعث ناراحتی موقتی شود.
• مدت‌زمان لازم برای تجمع رادیودارو یا رادیوتریسر در بدن به نوع فرایند بستگی دارد و ممکن است از چند ثانیه تا چند روز طول بکشد. پزشک یا تکنسین شرایط ویژه فرایند و مدت‌زمان آن را برایتان توضیح می‌دهد.
• در زمان تصویربرداری، دوربین ویژه‌ای ممکن است دور بدن شما بچرخد یا متخصصان از شما بخواهند موقعیت و وضعیت بدن خود را تغییر دهید.
• در طول فرایند، باید مدت کوتاهی بی‌حرکت بمانید.
• از آنجا که دوربین ممکن است برای ثبت تصاویر باکیفیت‌تر به شما بسیار نزدیک شود، اگر ترس از فضای بسته دارید به پزشک یا تکنسین اطلاع دهید.
• اگر فرد آزمایش‌دهنده کودک خردسال شماست، ممکن است پزشک برای جلوگیری از حرکت کودک مقدار اندکی آرام‌بخش استفاده کند. در این صورت، پزشک یا تکنسین به شما اطلاع می‌دهد که آیا کودک شما می‌تواند در روز انجام آزمایش چیزی بخورد یا خیر.
تجربه بیمار پس از انجام آزمایش
• پس از آزمایش ممکن است از شما بخواهند مدتی منتظر بمانید تا در صورت نیاز، تصاویر بیشتری تهیه شوند.
• معمولا می‌توانید فعالیت‌های عادی و روزمره خود را پس از انجام آزمایش از سر بگیرید. البته ممکن است پزشک یا پرستار از شما بخواهد مدت بیشتری بستری بمانید. درهرحال، پزشک یا تکنسین دستورالعمل‌های لازم را به شما می‌دهد.
• بخش زیادی از مواد رادیواکتیو پس از چند ساعت از طریق ادرار یا مدفوع از بدن خارج می‌شوند. همچنین می‌توانید مقدار زیادی آب بنوشید تا مواد رادیواکتیو سریع‌تر از بدنتان دفع شوند.
• پس از جلسات درمان با مواد رادیواکتیو، ممکن است نیاز باشد نکاتی را رعایت کنید. این موارد توسط تکنسین یا پرستار به شما اطلاع داده می‌شود.
• اگر در حال طی‌کردن فرایند درمان با رادیوداروها هستید، می‌توانید درباره عوارض جانبی داروی مدنظر از پزشک خود سؤال کنید. عوارض جانبی موقتی هستند و شامل مواردی همچون تهوع، استفراغ، اسهال، تب یا خستگی می‌شوند.
مزایا و معایب پزشکی هسته ای
در بسیاری موارد، روش‌های به‌کاررفته در پزشکی هسته‌ای اطلاعات منحصربه‌فردی در اختیار پزشک و متخصص قرار می‌دهند که با سایر آزمایش‌ها و تصویربرداری‌ها به دست نمی‌آیند. بنابراین تشخیص و ارزیابی میزان بیماری یا اختلال بسیار آسان‌تر و سریع‌تر می‌شود.
علاوه بر این، اسکن‌ها و تصاویر پزشکی هسته‌ای در بسیاری موارد جایگزین نمونه‌برداری‌ها (بیوپسی‌ها) و جراحی‌های اکتشافی هستند که برای تشخیص مشکلات داخلی انجام می‌شوند. پس مشکل و ناراحتی داخلی بیمار با هزینه و عوارض جانبی بسیار کمتر مشخص می‌شود. همچنین اکثر روش‌های پزشکی هسته ای اطلاعات دقیق‌تری از جراحی‌های اکتشافی ارائه می‌کنند.
اسکن‌های پت (PET) مبتنی بر پزشکی هسته‌ای اطلاعات مشخصی برای برنامه‌ریزی دوره درمان با پرتودرمانی در اختیار متخصص قرار می‌دهند.
درمان‌های رادیونوکلئیدی نیز سلول‌های سرطانی را هدف قرار می‌دهند و آسیب تشعشع به بافت سالم را محدود می‌کنند. همچنین در مقایسه با سایر روش‌های درمانی عوارض جانبی کمتر و دوره‌های زمانی کوتاه‌تری دارند.
عوارض پزشکی هسته ای
در روش‌های پزشکی هسته ای فقط دوز اندکی از مواد رادیواکتیو استفاده می‌شود که می‌تواند مزایای بسیار بیشتری از سایر روش‌ها داشته باشد. بیش از ۶ دهه است که پزشکان از روش‌های تشخیصی و درمانی تکنولوژی پزشکی هسته ای استفاده می‌کنند و تاکنون هیچ اثر نامطلوب طولانی‌مدتی از قرارگرفتن در معرض این دوز اندک از مواد رادیواکتیو گزارش نشده است.
واکنش‌های آلرژیک به رادیوداروها و رادیوتریسرها هم معمولا بسیار نادر و خفیف هستند. مثلا تزریق رادیوداروها یا رادیوتریسرها ممکن است باعث درد خفیف و قرمزی شود. این مشکل اغلب خیلی سریع رفع می‌شود. شاید عیب اصلی روش‌ها و فرایندهای پزشکی هسته ای وقت‌گیربودن آنها باشد. برخی از این روش‌ها ممکن است چندین ساعت تا چند روز طول بکشند. ناگفته نماند که برخی تجهیزات جدیدتر زمان این فرایندها را تا بسیار کوتاه‌تر کرده‌اند.
در کل تحقیقات متعددی مزایای روش‌های پزشکی هسته ای را بسیار بیشتر از معایب یا مشکلات آن برمی‌شمارند. بااین‌حال، می‌توانید تمام مشکلات و حساسیت‌های خود را با پزشک در میان بگذارید و درباره هرگونه نگرانی یا دغدغه خود در خصوص این فرایندها سؤال بپرسید. به‌ویژه در صورت شیردهی به نوزاد یا وجود احتمال بارداری حتما پیش از انجام فرایند پزشک و تکنسین را آگاه کنید.
دیدگاه