ژانر | ژانرهای سینمای ایران

ژانر چیست؟

مفهوم ژانر، برگرفته از کلمه فرانسوی به معنای «نوع»، «دسته» و مشتق از واژه لاتین genus است.
تا پیش از قرن بیستم نام های ژانری به عنوان رده هایی عام برای تنظیم و دسته بندی شمار زیادی از متون، کاربرد گسترده ای داشتند. به ویژه این مفهوم نقش مهمی در طبقه بندی و ارزش گذاری ادبیات ایفا کرده بود.

در بررسی های ادبی، اصطلاح ژانر به اشکال مختلف به کار می رود تا به تمایزهای میان انواع متن اشاره کند:
نوع نمایشی ( حماسی/ تغزلی / دراماتیک)، نوع رابطه با واقعیت ( داستانی/غیرداستانی )، نوع پی رنگ ( کمدی/ تراژدی )، ماهیت محتوا ( رمان احساساتی / رمان تاریخی / رمان ماجرایی ) و …

با ریشه دار شدن سینما و تنوع موضو ع ها و سبک ها کم کم نیاز به دسته بندی فیلم ها، موجب شد تا اصطلاح ژانر درسینما نیز مورد استفاده قرار گیرد.
در صنعت فیلم، نظام ژانری و ژانرها مفاهیمی انتزاعی هستند که بر اساس توافقی اعلام نشده بین سازندگان و تماشاگران بنا شده اند. ژانر مجموعه ای از قواعد برای ساختار روایی و تصویری فیلم ها شکل می دهد که هم برای فیلم ساز و هم برای بیننده آشنا هستند. در واقع این خود فیلم ها هستند که به طور ضمنی مفاهیم ژانری را موجودیت می بخشند.

ژانرهای اصلی سینمای ایران

1- فیلمفارسی 

فیلمفارسی، ژانری مختص به سینمای ایران است که دوران اوجش در سالهای پیش از انقلاب اسلامی بود. فیلمفارسی اصطلاحی است که اولین بار توسط هوشنگ کاووسی در مجله فردوسی برای سینمای عامه‌پسند ایران به کار برده شد.

این اصطلاح به معنای محصولی سینمایی است که مولفه‌هایی همچون داستان‌پردازی عجولانه، قهرمان سازی، رقص و آواز کاباره‌ای بدون ارتباط به داستان، نبود روابط علت و معلولی، عشق‌های غیرواقعی، حادثه پردازی و غیره دارد. این فیلم‌ها عموماً با گرته برداری از سینمای هالیوود و بالیوود و در فضایی ایرانیزه ساخته می‌شدند.

از جمله اتفاقات کلیشه ای رایج این ژانر در فیلمها، می توان به این موارد اشاره کرد:

نقش اصلی داستان همیشه کت و شلوار می پوشد و یک کلاه هم بر سر می گذارد !

شخصیت اصلی داستان همیشه از دختر همسایه خوشش می آید اما به دلیل مشکلات مالی نمی تواند به خواستگاری برود؛ اکثرا دختر همسایه همیشه خواستگاری دارد که بدجوری هم مصمم هست!

چاقو، تنها و کلیشه ای ترین سلاح موجود در آثار فیلمفارسی محسوب می شود.

شخصیت اصلی مرد، هرگز در چشم خانم نگاه نمی کند و همیشه نگاهش به زمین است.

چاقوکشی و درگیری فیزیکی، اجزای جدا نشدنی فیلمفارسی محسوب می شوند.

در ژانر فیلمفارسی، اغلب تعریف " زوم دوربین " متفاوت با دیگر ژانر فیلمهاست. شیوه انجام زوم دوربین در این ژانر به این صورت است که لنز دوربین از فاصله لانگ شات، ناگهان و در عرض کمتر از یک ثانیه، به کلوزآپ می رسد؛ همراه با یک افکت عجیب و غریب و منحصر به فرد!

معمولاً هنگامی که شخصیت اصلی فیلم در حال راه رفتن هست، نوای دف و تمبک شنیده می شود!

چاقو خوردن شخصیت اصلی داستان، حسن ختام اغلب فیلمفارسی محسوب می شود!

2- ژانر درام - رمانس 

وضعیت فیلم عاشقانه ایرانی، بی‌تعارف، وضعیتی عجیب و پادرهوا است. این پادرهوایی و سردرگمی ناگفته برای مخاطب ایرانی آشناست.

تغییرات شدید فرهنگی که نه فقط به ذات وقوع مواردی همچون انقلاب در آن که تکانه‌های آن سرعت تغییرات اجتماعی در ایران را دچار چنان شیب تند و اعجاب‌انگیزی کرده است مرتبط می‌شود، باعث شده است وضعیت مطالعات فرهنگی در کشور ما  به یک وضعیت یکه تبدیل شود که هر نوع تحلیل از آن را می‌تواند سرانجام به بن‌بست برساند. این تغییرات شدید در حوزه فرهنگی، در امری اجتماعی همچون سینما نیز به‌یقین بازتاب یافته‌اند.

هرچه به روزگار حاضر نزدیک‌تر شده‌ایم، پیوند مخاطب ایرانی با مفهومی به نام فیلم عاشقانه بیش‌از‌پیش از سینمای ایران جدا شده و با معادل‌های جهانی و غیربومی‌اش برقرار شده است.

از جمله اتفاقات کلیشه ای رایج این ژانر در فیلمها، می توان به این موارد اشاره کرد:

اگر قرار بر این باشد که نمایی در هنگام نیمه شب از خانه یک زوج جوان گرفته شود، همیشه مرد روی کاناپه خوابیده و خانم هم در اتاق!

ترجیحاً همیشه پدر و یا مادر یکی از زوج ها ، مخالف سرسخت ازدواج آن دو بوده است.

همیشه باید یکی از خانواده های مرد یا زن، ثروتمند باشد!

اکثراً مشاهده می شود که پدر یا مادر یکی از زوج ها ، در بخشی از داستان وارد معرکه شده و با صدای بلند اعلام میکند که مخالف این ازدواج بوده است!

بیشتر فیلمسازان ترجیح می دهند تا همیشه یک مونولوگ سوزناک را در بطن داستان قرار دهند. به این صورت که بازیگر نقش اصلی در یک لحظه به وسط خیابان می آید و شروع به داد و فریاد کردن و خودزنی میکند! در موارد حاد تر ، بازیگر نقش اصلی در یک بیابان یا جایی که هیچ موجود زنده ای حضور ندارد، شروع به صحبت با خدای خود می کند و می گوید که از او گله دارد و...

معمولاً وجود شخصیتی به نام حاجی که یک مغازه فرش فروشی در بازار دارد، حکایت از این دارد که شخصیت اصلی خانم فیلم باید در مقطعی با پیشنهاد ازدواج موقت از جانب او مواجه شود!

معمولاً در اواسط فیلم شخصیت های اصلی داستان نزد دوستان نزدیکشان می روند و آنها می گویند که این زوج چطور با هم آشنا شده اند و بطور کلی یک شرح حال شفاف از چگونگی آشنایی این زوج را برای خودِ آنها تعریف میکنند!

3- ژانر کمدی

سال‌های سال است که کمدی به ژانر غالب سینمای ایران تبدیل شده، چه از جانب تهیه‌کنندگانی که مسلما به چرخه تولید و بازگشت سرمایه آثارشان فکر می‌کنند و چه مخاطبانی که سینما همچنان یکی از سرگرمی‌های اصلی آن‌هاست. با وجود این، طی چند دهه‌ گذشته فیلم های کمدی ایرانی هم مسیر پرفرازونشیبی را طی کرده‌اند، طوری که کمدی‌های موفق دهه‌های ۶۰، ۷۰، ۸۰ و ۹۰ به‌هیچ‌وجه نه از نظر ساختار، نه مضمون و نه شرایط تولید با هم قابل‌مقایسه نیستند. یکی از راه‌های بررسی احوال اجتماعی هر ملت نگاهی به فرهنگ‌عامه است و در ایران نیز سینمای کمدی می‌تواند بهترین تبلور ممکن از جریان محصولات فرهنگی عامه‌پسند باشند.

از جمله اتفاقات کلیشه ای رایج این ژانر در فیلمها، می توان به این موارد اشاره کرد:

همیشه نزدیک ترین دوست نقش اصلی مرد یا زن، از شعور و درک بسیار پائینی برخوردار است و فقط سعی میکند جمله ای بگوید تا تماشاگر به خنده بیفتد.

معمولاً یکی از نقشهای خانم و یا آقای اصلی فیلم های کمدی، باید ثروتمند باشد و از ماشین های مدل بالا استفاده کند!

شخصیت های خانم این ژانر، معمولاً از قدرت درک پائینی برخوردار هستند!

ترجیحا نویسندگان ترجیح می دهند تا مجموعه ای از بگو مگوهای بین دختر و پسر را در تمام قسمت های فیلم به زبان شخصیت های داستان بیاورند.

معمولاً باید یکی از عناوین " دکتر یا مهندس " پیش از نام شخصیت اصلی خانم و یا آقا بر زبان بیاید!

معمولاً در آخر فیلم باید یک سکانس عروسی و پایکوبی باشد!

اصولاً چیزی به نام معیشت و کسب و کار در آثار کمدی وجود ندارد، تمام مشکلات همیشه به روابط بستگی دارد و هیچکس کار و زندگی ندارد!

دستشویی و شوخی های پیرامون آن، یکی از محبوب های فیلمسازان در اثار کمدی سینمای ایران است!

شخصیت های خانم این ژانر فیلمها، معمولاً لباسهای رنگارنگ بر تن دارند .

4- ژانر اکشن 

ژانر اکشن و زیرمجموعه آن آثار پلیسی در سینما و تلویزیون در سراسر دنیا همواره یکی از ژانرهای محبوب بود است که می‌تواند مخاطبان بسیاری را پای دستگاه‌های گیرنده یا به سالن‌های سینما بکشاند. اما در ایران این ژانر در سال‌های اخیر آنچنان که باید نمی‌تواند مخاطبان خود را داشته باشد. به طوری که خیلی وقت‌ها تماشاگران، قصه این نوع آثار را خارج از فضای واقعی تلقی می‌کنند و در بعضی از مواقع آن را نادرست می‌دانند و حتی نگاهی توأم با تمسخر به آن دارند.

روزبه‌روز از تعداد آثاری که در ژانر اکشن و به‌طور مشخص قصه‌های پلیسی ساخته می‌شوند، اول به دلایل ذکرشده و دوم به دلیل بالا رفتن هزینه‌های تولید، کاسته می‌شود و غالب کارهای تولیدشده نیز با بی‌توجهی مخاطبان روبه‌رو می‌شوند.

از جمله اتفاقات کلیشه ای رایج این ژانر در فیلمها، می توان به این موارد اشاره کرد:

قهرمان داستان همیشه از طبقه ضعیف جامعه است.

نقش های منفی اکثراً یک عینک دودی به چشم دارند؛ حتی زمانی که در خانه هستند!

نام شخصیت های منفی داستان همیشه ایرانی و نام شخصیت های مثبت داستان همیشه عربی است!

یک افکت کلاسیک شلیک گلوله ، همیشه در آثار اکشن به گوش می رسد؛ این افکت تاریخچه ای دیرینه دارد و پیش از سینمای ایران، در سینمای هندوستان بارها شنیده شده است!

همیشه چند نفر به عنوان بادیگارد در کنار نقش منفی داستان حضور دارند که هیچ نقشی در درگیری ها ندارند و صرفاً فقط هنگام راه رفتن در کنار نقش منفی حاضر می شوند.

قهرمان داستان همیشه در لحظات آخر باید بر زمین بیفتد و یکی او را پیدا کند و به بیمارستان ببرد!

این مورد مربوط به آثار کنونی نمی شود، اما در روزگاری نام فیلمهای اکشن معمولاً از حیوانات انتخاب می شد نظیر « عقرب » ، « خرچنگ » ، « شیرهای جوان » و....

یک خانم همیشه منتظر قهرمان داستان می ماند تا برگردد. این خانم همیشه چادر سفید بر تن کرده و معمولاً هم در اجتماع حضور ندارد و فقط در خانه می شود او را پیدا کرد!

معمولا در میانه داستان، یکی باید سر از کلانتری در بیاورد!

5- ژانر جنگی

سینمای دفاع مقدس بخشی از فیلم‌های سینمای ایران را در بر می‌گیرد که از سال ۱۳۶۰ در سینمای ایران متولد شد. دفاع مقدس اصطلاحی است که از سوی ایرانیان در مورد جنگ ایران و عراق به کار می‌رود.

با آغاز جنگ تحمیلی در طی چندسال ژانر جدیدی در سینمای کشورمان پدیدار شد که به سینمای دفاع مقدس معروف شد. حجم تولیدات این حوزه به مرور آنقدر زیاد شد که در مقاطعی-خصوصا اواخر دهه60 و اوایل دهه70- به عنوان ژانر غالب سینمای ایران مطرح شد.

در این بخش می خواهم به کلیشه های این دسته از فیلمها اشاره کنم :

همیشه یک فرمانده باید پیدا بشود تا دلیل در جبهه بودن را به رزمنده ها توضیح دهد!

عراقی ها تقریباً در همه موارد، یک سبیل کلفت دارند !

اغلب در این آثار ، یک مین وجود دارد که باید زیر پای یکی از شخصیت های فرعی داستان منفجر شود!

هیچوقت ، هیچکدام از سربازان از مرگ نمی ترسند؛ حتی برای یک لحظه!

اغلب افراد با نام حاجی یا سید خطاب می شوند.

موسیقی سوزناک ، یکی از اجزای ماندگار این ژانر محسوب می شود!