موسیقی و آلات موسیقیایی بین النهرین
از حدود پنج هزار سـال پیـش لوحـههایی با خط میخی در حفاریهای خاور نزدیک به دست آمد که دربرگیرندهء اطلاعات فراوان از کاربرد مـوسیقی در سومر،بابل،آشور و همسایگان این نواحی یعنی آناتولی، ایران و فلسطین و سوریه است. وجـود تصاویری از آلات موسیقیایی، خوانندگان، مـراسم آیـینی و مذهبی، حرکات نمایشی و رقص و صحنههای مشابه همگی دلالت بر اهمیت موسیقی در جوامع باستانی دارند.
کشف بقایای آلات موسیقیایی از اور بر آگاهی ما دراینباره میافزاید. از این ناحیه تعداد یازده ساز زهی بدست آمـد که شامل دو چنگ بزرگ و نه چنگ کوچک است. البته تاکنون از منطقه سومر و بابل یک ساز کامل بدست نیامده، از ناحیه اور نیز یک جفت ساز بادی از جنس نقره و تعداد اندکی از انواع سازهای دیـگر بـدست آمده است.
علاوهبر اینها از بعضی مکانهای استقراری پیش از تاریخ بین النهرین قطعاتی از سازهای بادی استخوانی یافت شده است.سازهای چوبی زهی بدست آمده از اور دارای پوششی از ورقه طلا هستند و به زیبایی تـزیین شـدهاند. علاوه بر طلا از نقره، مس، سنگ لاجورد، مروارید دانه درشت و دیگر عناصر نیز در تزیین سازها استفاده شده است.
نکته قابل توجه اینکه تزیینات با گذشت هزارهها همچنان سالم باقی مـاندهاند. بـا استفاده از همین بقایا، محققان توانستهاند به اشکال و اندازههای دقیق سازها پیببرند. ریزش سقف معابد باستانی باعث آسیب فراوان سازها شده به گونهای که بازسازی آنها بسیار مشکل مینماید.
[تـذکر ایـن نـکته ضروری است که سازها غـالبا از درون مـعابد جـهت انجام مراسم آیینی بدست آمدهاند] از مطالعات گسترده باستانشناسان و محققان اینگونه برمیآید که تفاوتهایی در اندازه سازها وجود داشته است. همچنین از مدارک مـعتبر، ایـنگونه اسـتنباط میشود که چنگ بزرگ (harp) و چنگ کوچک (Lgre) دارای خاستگاهی واحـد بـودهاند.
گام ها و فواصل در موسیقی دنـیای بـاستان
در میان تعداد بسیار زیاد الواح بدست آمده از این منطقه، خوشبختانه تعدادی از متون مربوط بـه نـتنویسی و آوانـگاری موسیقی باستان هستند. متخصصین خطوط میخی تاکنون تعداد 10 لوح در این رابطه بدست آوردهاند. این متون نـشاندهنده فـرم موسیقیایی این دوره از لحاظ فواصل و ابعاد هستند.
مکان کشف این الواح سرزمین باستانی عـراق امـروزی و از لحـاظ زمانی متعلق به دوران بابل قدیم در حدود 1800 پ.م هستند.
این نغمهها در قالب فواصل هفت نتی یا هـپتاتونیک عـرضه مـیشدهاند. سیستم دیاتونیک آنها شامل هفت مقام با هفت نت مختلف و نتهای گـذر (دارای عـلامت عرضی) میشده است. این هفت مقام (گام)، قابل مقایسه با مقامهای یونانی که 1400 سـال بـعد از این تاریخ بوجود آمدند، است. یکی از این مقامها دقیقا قابل مقایسه بـا گـام ماژور در موسیقی فعلی غربی است (دو،ر،می،فـا...)ایـن نـکته برای جامعه علمی بسیار جالب توجه بـوده اسـت.
تحقیقات مشترک دانشمندان خط شناس (خطوط باستانی) و موسیقیدانان بر روی مجموعه عـظیمی از مـتون، نشان میدهد که در دوره آکـاد نـیز همین قـوانین در مـوسیقی وجـود داشته با این تفاوت که هـر کـدام از مقامها و سازهای این دوره نام ویژه داشتهاند.
نام فواصل موسیقی براساس تکنیک انـگشتگذاری مـشخص میشده مثلا فاصله پنجم، چهارم، سـوم. نام هفت مقام نـیز مـشتق از ترکیب انواع مختلف فواصل بـه خـصوص فاصله چهارم و پنجم بوده است. دو نمونه از این گونه متنها (نتنویسی) از شهر اور و سه مـورد دیـگر آنها از سایر مناطق سومر بـویژه شـهر بـاستانی نیپور بدست آمـده اسـت. با توجه به ایـنکه خـط بکار رفته در این نوشتهها آکادی است بنابراین از نظر زمانی این الواح هم شامل دوره بابل قـدیم و هـم بابل جدید میشوند(پ.م.500-1800)بنابراین بر نـوشتههای سـومری تقدم دارنـد.
آنـچه کـه مسلم است این اسـت که موسیقی سومری-بابلی تا نواحی دوردستی چون سواحل مدیترانه با همان خصوصیات رایج در سـرزمین آکـاد نفوذ داشته است. بدین معنا کـه نـوازندگان و آهـنگسازان هـوریایی در سـاختن سرودهای ملی خـود، در اوگـاریت باستان Ras shamra واقع در سوریه، از همان ساختار و فرم موسیقیایی استفاده میکردهاند. با توجه به این مدارک فرضیه انـتساب تـئوری مـوسیقی به یونانیها باطل میشود. چنانچه فیثاغورث نـیز مـیگوید: تـئوری مـوسیقی هـمراه بـا قوانین ریاضیات در بین النهرین (خاور نزدیک) شکل گرفته است.
چگونگی نواختن سازهای سومری
سازهای بدست آمده از اور دارای رشته سیم های متعددی هستند (تعدادی دارای یازده سیم و یک نمونه دارای سیزده سـیم است) که میتوانند فواصل چهارم، پنجم، هشتم (اکتاو) را ایجاد کنند. از آنجاییکه در زبان آکادی و سومری کلمهای که دقیقا جانشین واژه اکتاو باشد نمییابیم، بنابراین اعداد 1 و 2 را به ترتیب جانشین اعداد 8 و 9 (که اکتاو اعـداد 1 و 2 هـستند)، قرار میدهیم.
در دورههای بعدی در بین النهرین چنگهایی با 3 الی 21 رشته سیم مشاهده میشوند. سازهای بدست آمده از اور، همگی از چوب کاج تهیه شده و صدای بسیار خوبی تولید میکنند. بزرگترین چنگ بدست آمـده، با داشتن طویلترین رشته سیم ها، ارتعاشی شبیه ساز ویول باس دارد.
چنگهای با اندازه متوسط یادآور صدای سلو Cello یا چنگ پوآبی pubi,sharp هـستند. این صدا بیشتر شباهت بـه صـدای گیتارهای کوچک دارد.
سه نمونه از این سازها در دانشگاه برکلی(کالیفرنیا) توسط پروفسور روبرت.ر.براون Robert.R.Brown بازسازی شدهاند. تا آنجاییکه اطلاع داریم تاکنون هیچکدام از چنگهای کوچک اور بـازسازی نـشدهاند. اما به احتمال آنـها نـیز دارای رشتههای طویل بوده و در اثر ارتعاش صدایی شبیه به چنگ پوآبی تولید میکردهاند. چه دلیل منطقی برای بازسازی این سازها وجود دارد؟ چه ارتباطی بین صداهای مشابه در موسیقی بین النهرین ملاحظه میشود؟
واضحترین و سـادهترین پاسـخی که در برابر این سئوال ها میتوانیم بدهیم این است که فواصل و نغمات استخراج شده از متون موسیقیایی اور به وسیله شل و سفت کردن سیم های این سازها یا به عبارتی تغییر کوک حاصل مـیشده اسـت.
عامل مـهم دیگر که باید به آن اشاره کرد این است که مایه (تنالیته) هر کدام از این گام ها با تـولید صداها و هارمونی حاصله از سیم ها بدست میآمده است.
ما هرگز نمیتوانیم بـه طـور دقـیق از چگونگی کار نوازندگان و خوانندگان دنیای باستان آگاهی پیدا کنیم. آیا آنها تنها با یک کوک کار مـیکردهاند یـا اینکه در هنگام اجرای قطعات، کوک را عوض میکردهاند؟ در تالار موزه دانشگاه پنسیلوانیا، چنگهای اور به نـمایش گـذاشته شـدهاند.
برخی از محققین اعتقاد دارند صدایی که به وسیله آنها تولید میشده، شباهت به، موسیقی غـربی دارد که مطمئنا این گفته نمیتواند درست باشد. زیرا ما در واقع هیچ مدرک مـستندی مبنی بر اثبات شـباهت مـوسیقی دنیای باستان (خاور نزدیک) با موسیقی غربی، در دست نداریم. اگرچه از فواصل و نغمات مشابه در دنیای باستان و جهان غرب آگاهی داریم اما باید به دو نکته توجه داشته باشیم نخست آنکه گوش انسان بـاستان نیز ساختمانی مشابه با گوش انسان امروز داشته است. دیگر آنکه وجود یک یا دو گام مشابه، دلیل کافی بر وجود تشابهات کلی بین این دو نوع موسیقی نخواهد بود.
ساکنین بین النـهرین نـیز به خوبی میتوانستهاند اصوات همصدا Consonance را تشخیص بدهند. فواصل مطبوع مانند فاصله چهارم و پنجم را نیز به خوبی ما درک میکردهاند. موسیقیدانان آنها نیز از ترکیب مجموعه نتها، مقامهای زیبا و فرمهای دلنشین میآفریدهاند.
در سـازهای زهـی برای ایجاد نغمات و الحان،به صورت جفت یا دو سیمه از سیم ها استفاده میشده، با قبول این فرض میتوان گفت که دو سیم به صورت هم کوک مورد استفاده قرار میگرفتهاند.
منبع: موسیقی بین النهرین و آلات موسیقیایی اور - کیلمر آناد - ترجمه: نادره عابدی
دیدگاه