ممکن است در یک برهه زمانی شخصی ملکی را در تصرفش داشته باشد. اما شخص دیگری بدون اجازه و رضایت او و به شکلی غیر قانونی ملک را از تصرف او خارج کند. در این موارد متصرف سابق می تواند اعاده تصرف را بخواهد و دادخواست رفع تصرف عدوانی را مطرح نماید.
تصرف عدوانی چیست؟
اگر شخصی با زور و بدون رضایت مالک یا مستاجر ، زمین یا ملک آن را تصرف کند این عمل وی تصرف عدوانی نامیده می شود. به عبارتی تصرف عدوانی عبارت است کسی به جبر و تعدی ، مال مورد تصرف کسی را از دست او در آورد.
هر شئ اعم از منقول یا غیر منقول که تحت تصرف و استیلاء شخص قرار دارد نشان دهنده این است که این شئ از آن اوست و مدعی باید برای بدست آوردن و تصرف شئ که نزد دیگری میباشد صرفاً اقامه دعوی نموده و از ادله ی اثبات دعوی در صورت وجود استفاده کند تا مرجع قضایی حکم به نفع او دهد و او را به عنوان مالک و متصرف حقیقی آن شئ یا حق بشناسد.
تعریف حقوقی تصرف عدوانی
ماده 158 قانون آیین دادرسی مدنی :«دعوای تصرف عدوانی عبارت است از ادعای متصرف سابق مبنی بر اینکه دیگری بدون رضایت او مال غیرمنقول را از تصرف وی خارج کرده و اعاده تصرف خود را نسبت به آن مال درخواست می نماید.»
انواع دعوای تصرف عدوانی
تصرف عدوانی در دو نوع قابل طرح و رسیدگی است:
1- تصرف عدوانی کیفری
2- تصرف عدوانی حقوقی
طبق قانون تصرف عدوانی به دو نوع تقسیم می گردد. تصرف عدوانی کیفری و تصرف عدوانی حقوقی. هر کدام از آن ها دارای شرایط خاصی هستند و بعضا اگر تحت عنوان یکی اعلام دعوی کنید نمی توانید آن را تغییر دهید.
تصرف عدوانی کیفری
تصرف عدوانی کیفری به معنای تصرف مالی که متعلق به شخص دیگری است. آن هم با اطلاع از اینکه مال تعلق به شخص دیگری دارد. به لحاظ قانونی تصرف عدوانی کیفری جرم محسوب می گردد و در صورت اثبات جرم، شخص از یک ماه تا یک سال به حبس محکوم می گردد. این نوع تصرف برای اموال غیر منقول اطلاق می گردد. در تصرف عدوانی کیفری شخص باید مالکیت مال غیر منقول را ثابت کند.
تصرف عدوانی حقوقی
تصرف عدوانی حقوقی شباهت های بسیار و تفاوت های کمی را با تصرف عدوانی کیفری دارد. تفاوت ها عبارت اند از:
در تصرف عدوانی حقوقی نیاز به احراز مالکیت قبلی مال نیست درحالی که طبق ماده 690 در تصرف کیفری باید احراز مالکیت صورت پذیرد.
رکن روانی یکی از مسائلی است که در تصرف تأثیرگذار است. یعنی باید برای دادگاه مشخص گردد که آیا متصرف می دانسته مال متعلق به غیر بوده یا خیر. این موضوع یکی از تفاوت های مهم این دو نوع تصرف است.
تصرف حقوقی با تقدیم دادخواست حقوقی قابل طرح است ولی برای طرح تصرف کیفری نیاز به تقدیم دادخواست حقوقی نیست و صرف شکایت کیفری برای تعقیب جزایی متهم و صدور حکم رفع تصرف کفایت می کند.
تفاوت تصرف عدوانی کیفری با حقوقی
1-مهمترین فرق بین تصرف عدوانی کیفری با حقوقی ، وجود یا عدم وجود رکن روانی در متصرف عدوان است که برای مجرم شناخته شدن شخص مرتکب، باید توسط قاضی احراز شود که وی میدانسته مال متعلق به غیر است.
2- در قانون مجازات اسلامی احراز مالکیت ضرورت دارد در حالی که در قانون آیین دادرسی مدنی نیاز یه احراز مالکیت نیست همچنین در قانون آیین دادرسی مدنی احراز سبق تصرف خواهان و لحوق تصرف (تصرف جدید) خوانده ملاک بوده ولی در قانون مجازات اسلامی نیازی به کشف و احراز سبق تصرف شاکی نمی باشد.
3- دعوی تصرف عدوانی با تقدیم دادخواست حقوقی قابل طرح بوده ولی شکایت کیفری تصرف عدوانی صدور حکم رفع تصرف نیاز به تقدیم دادخواست حقوقی ندارد و صرف شکایت کیفری برای تعقیب جزایی متهم و صدور حکم رفع تصرف کفایت می کند.
نکته : مساله تصرف عدوانی هم از حیث حقوقی و هم از لحاظ کیفری قابلیت رسیدگی و تعقیب دارد فلذا چنانچه در محکمه حقوقی دادخواست رفع تصرف تقدیم دادگاه شده باشد در دادگاه کیفری صرفا باید متهم از حیث جرم تصرف عدوانی موضوع ماده 690 ق.م.ا تحت تعقیب واقع شود و مطالبه رفع تصرف در شکایت کیفری عملی لغو به نظر می رسد . طرح شکایت کیفری و تقاضای رفع تصرف عدوانی منوط به احراز مالکیت شاکی است به همین دلیل از غیر مالک قابلیت استماع ندارد و اقامه دعوی تصرف عدوانی در صورتی قابلیت استماع دارد که خواهات دارای سبق تصرف باشد.
ارکان دعوای تصرف عدوانی
ارکان دعوای تصرف عدوانی عبارتست از:
- تصرف سابق خواهان: رکن اول تصرف عدوانی حقوقی این است که خواهان باید تصرف سابق خود را اثبات کند و همانگونه که قبلاً اشاره نمودیم منظور مالکیت نیست لزوماً و همین که تصرف سابق خود را ثابت کند کافی است.
- لحوق تصرف خوانده: رکن دوم تصرف عدوانی این است که تصرف خوانده با تصرف سابق خواهان ملحق می شود این موخر بودن تصرفات خوانده نیز باید اثبات شود.
- عدوانی بودن تصرف: همانگونه که از نام این دعوا پیداست، عدوانی بودن تصرف، شرط دعوای تصرف عدوانی می باشد و اگر تصرف خوانده به موجب قانون باشد، دعوای تصرف عدوانی موضوعیت نخواهد داشت.
- غیرمنقول بودن مال: رکن بعدی دعوای تصرف عدوانی غیرمنقول بودن مال می باشد و در باب مال منقول چنین دعوایی محقق نخواهد شد. موضوع دعوای تصرف عدوانی لزوماً مال غیرمنقول است. منظور از مال غیرمنقول نیز در قانون مدنی بیان شده است و طبق قانون مدنی مال غیرمنقول مالی است که نتوان از جایی یه جای دیگر منتقل نمود. این شرط در تصرف عدوانی کیفری موضوعیت ندارد و موضوع تصرف عدوانی کیفری هم می تواند مال منقول باشد و هم غیرمنقول.
جرم تصرف عدوانی
«تصرف عدوانی»، «مزاحمت» و «ممانعت از حق» از جرائم علیه اموال و مالکیت میباشد و عنوانی است که هم حقوقی و هم کیفری است و شما در مقابل متصرف عدوانی هم می توانید اقامه دعوای حقوقی کنید و هم شکایت کیفری.
طبق ماده ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی، هرکس به وسیله صحنهسازی از قبیل پیکنی، دیوارکشی، تغییر حد فاصل، امحای مرز، کرتبندی، نهرکشی، حفر چاه، غرس اشجار و زراعت و امثال آن به تهیه آثار تصرف در اراضی مزروعی اعم از کشت شده یا در آیش زراعی، جنگلها و مراتع ملی شده، کوهستانها، باغها، قلستانها، منابع آب، چشمه سارها انهار طبیعی و پارکهای ملی، تأسیسات کشاورزی و دامداری و دامپروری و کشت و صنعت و اراضی موات و باید و سایر اراضی و املاک متعلق به دولت یا شرکتهای وابسته به دولت یا شهرداریها یا اوقاف و همچنین اراضی و املاک و موقوفات و محبوسات و اثلاث باقیه که برای مصارف عامالمنفعه اختصاص یافته یا اشخاص حقیقی یا حقوقی به منظور تصرف یا ذیحق معرفیکردن خود یا دیگری، مبادرت نماید یا بدون اجازه سازمان حفاظت محیط زیست یا مراجع ذیصلاح دیگر مبادرت به عملیاتی نماید که موجب تخریب محیط زیست و منابع طبیعی گردد یا اقدام به هرگونه تجاوز و تصرف عدوانی یا ایجاد مزاحمت یا ممانعت از حق در موارد مذکور نماید به مجازات یک ماه تا یک سال حبس محکوم میشود.
تبصره ۱- رسیدگی به جرائم فوقالذکر خارج از نوبت به عمل میآید و مقام قضائی با تنظیم صورتمجلس دستور متوقف ماندن عملیات متجاوز را تا صدور حکم قطعی خواهد داد.دادگاه موظف است حسب مورد رفع تصرف عدوانی یا رفع مزاحمت یا ممانعت از حق یا اعاده وضع به حال سابق نماید.
تبصره ۲- درصورتیکه تعداد متهمان سه نفر یا بیشتر باشد و قرائن قوی بر ارتکاب جرم موجود باشد قرار بازداشت صادر خواهد شد، مدعی میتواند تقاضای خلعید و قلع بنا و اشجار و رفع آثار تجاوز را بنماید.»
قانون جلوگیری از تصرف عدوانی مصوب سال ۵۲ نیز داریم که به مواردی اختصاصی دارد که شاکی تنها تقاضای رفع تصرف عدوانی، مزاحمت یا ممانعت از حق را مینماید بدون اینکه تقاضای تعقیب کیفری و مجازات مرتکب جرم را بخواهد.
دادگاه رسیدگی به تصرف عدوانی
درمورد جرم تصرف عدوانی طبق ماده ۳۰۱ قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ۹۲ دادگاه کیفری دو صلاحیت رسیدگی به تمام جرائم را دارد، مگر اینکه بهموجب قانون در صلاحیت مرجع دیگری باشد و با توجه به این که استثنائات ذکر شده اند و تصرف عدوانی جز آنها نیست نتیجه می گیریم که دادگاه کیفری۲ صالح به رسیدگی است.
در مورد صلاحیت محلی نیز طبق مواد ۳۱۰ و ۳۱۱ قانون آ.د.ک. متهم در دادگاهی محاکمه میشود که جرم در حوزه آن واقع شده باشد؛ لذا دادگاه صالح برای رسیدگی به این جرائم اعم از اموال منقول و غیرمنقول دادگاه محل وقوع جرم میباشد؛ یعنی دادگاهی که در حوزه قضائی آن تصرف و مزاحمت و ممانعت از حق رخ داده است.
در رویه عملی یک فرم از پیش طراحی شده تحویل شاکی داده میشود و ایشان بر روی آن شکایت خود را توضیح میدهد در این خصوص ماده ۶۹ مقرر میدارد: «دادستان مکلف است شکایت کتبی و شفاهی را همه وقت قبول کند. شکایت شفاهی در صورتمجلس قید و به امضاء یا اثر انگشت شاکی میرسد. هرگاه شاکی سواد نداشته باشد، مراتب در صورتمجلس قید و انطباق شکایت با مندرجات صورت مجلس تصدیق میشود.» و حتی وجود ایام تعطیل یا شب بودن مانع طرح شکایت نیست.
تفاوت تصرف عدوانی و دعوای خلع ید
یکی از مواردی که خیلی وقتها با دعوای این مورد اشتباه گرفته می شود، دعوای خلع ید است. شاید در ظاهر این دو مورد حقوقی شباهت های زیادی به هم داشته باشند اما باید بدانید که در دادگاهها تمایز میان آن ها قائل میشود و به هنگام ارائه هرگونه دادخواست حقوقی، باید از لفظ و عبارت درستی استفاده شود چرا که در غیر این صورت احتمال رد دعوا بسیار بالا می رود. اما این دعوا با خلع ید چه فرقهایی دارد؟ به چندین مورد از این تفاوت ها در ادامه اشاره کردهایم:
اصلی ترین فرقی که میان این دو این است که تصرف عدوانی فقط مربوط به اموال غیر منقول می باشد در حالی که دعوای خلع ید، هم اموال منقول و هم غیرمنقول را شامل میشود.
در دعوای خلع ید، حتما باید رای قطعی صادر شود تا لازم الاجرا گردد اما در مورد دیگر چنین مسئلهای صادق نیست.
طبق ماده 177 میتوان دعاوی حقوقی را خارج از نوبت هم رسیدگی کرد در صورتی که چنین امکانی برای خلع ید وجود ندارد.
در دعاوی خلع ید، مالک برای این که مالکیت خود را بر اموال غیر منقول ثابت کند، به سند مالکیت نیاز دارد و در حقیقت این سند قطعیت مالکیت را ثابت میکند اما در مورد دیگری، مالک باید تصرف خود را اثبات نماید.
وقتی که صحبت از دعاوی تصرف می شود؛ منظور این است که تصرف مجدد اموال غیر منقول صورت گرفته و باید نسبت به این مسئله رسیدگی شود اما در مورد دعوای خلع ید، آن چه که بررسی میشود، خود ادعای مالک بودن فرد است.
نکتهای که باید بدانید این است که دعاوی تصرف دعاوی غیر مالی هستند و هزینه دادرسی آنها نیز مانند دیگر دعاوی غیرمالی خواهد بود اما در دعوای خلع ید، بر اساس قیمت ملک هزینه دادرسی تعیین میشود.
برخی گمان میکنند این دو دعوا یک ماهیت دارند اما باید بدانید که این دو باهم تفاوت دارند. دعاوی خلع ید شامل عین و منفعت مال منقول و غیرمنقول میشود ولی دیگری مربوط به مال غیرمنقول است.
علاوه بر این در مورد سند مالکیت باید گفت که در دعوای تصرف این سند اماره سابقه تصرف است اما در دعوای خلع ید یک دلیل قطعی برای مالکیت است. همچنین منشا دعوای خلع ید، مالکیت خواهان است اما منشاء دعوای دیگری، سبق تصرف خواهان است.
علاوه بر این اجرای حکم در دعاوی خلع ید مستلزم قطعیت حکم میباشد ولی در مورد دیگر اجرای حکم بدوی بدون قطعیت امکانپذیر است. در نهایت لازم به ذکر است که دعوای خلع ید یک دعوای مالی و دیگری یک دعوای غیرمالی است.
تصرف عدوانی در مال مشاع
مال از جهات مختلفی تقسیم می شود و یکی از انواع تقسیم مال تقسیم به مال مشاع و مفروز می باشد.
مال مشاع مالی است که شرکاء آن در جز جزء مال شریکند. درباب تصرف عدوانی در مال مشاع نیز باید گفت با وجودی که شریک مال مشاع شریک مال است ولی باز جرم تصرف عدوانی در این نوع مال قابل تحقق است. زیرا شریک یا شرکای دیگر نیز در آن مال مالکیت دارند و علاوه براین عنصر معنوی آن محقق شده است.
دیدگاه