معماری بیزانس یا روم شرقی | بررسی سبک ها و نمونه هایی از معماری بیزانس یا روم شرقی

معماری روم شرقی یا بیزانس به معماری‌ای گفته می‌شود که از سال ۳۳۰ تا ۴۵۳ میلادی در محدوده امپراتوری روم شرقی ساخته شده‌اند گفته می‌شود.

معماری بیزانس

واژه ی بیزانس برگرفته از اسم شهر بیزانتیوم است. سبک معماری بیزانس متعلق به قرن های 4 تا 15 میلادی است. و در ابتدا امپراطور وقت بیزانس یا همان روم شرقی که کنستانتین بزرگ بود از این سبک برای بازسازی شهر بیزانس استفاده نمود . وی پس از بازسازی نام شهر را تغییر داد و به کنستانتینوپل یا قسطنطنیه تغییر نام داد که البته امروزه آن شهر را به اسم استانبول میشناسیم. بنابراین در استانبول امروزی نمونه های بسیاری از ساختمان های سبک معماری بیزانس به وضوح قابل مشاهده است.

کناستانیوس در واقع محل گردهم آیی بسیاری از هنرمندان و معماران شرق و غرب دنیا قرار گرفت که ثمره این هنرها را در کلیساها و بناهای تاریخی در شهر استانبول کنونی می توان یافت. در این سبک معماری، ساختمان ها یک سری مشخصات ظاهری بارز دارند که به نوعی حاصل تکنیک های به روز مهندسین معمار در آن زمان بود. از جمله این مشخصات می توان به پیچیدگی هندسی، گنبدهای بزرگ و مرتفع، پنجره های بلند اشاره کرد. در متریالهای دکوراسیون این بناها اکثرا از موزاییک استفاده شده است.

بررسی ساختمان های سبک معماری بیزانس از نظر هندسی

اگر بخواهیم نیم نگاهی داشته باشیم به وضعیت شهر کنستانتینوس پس از بازسازی، می توان به خیابان هایی با طاق ضربی، بناهای مذهبی و قصرهای باشکوه برای امپراطوران اشاره داشت. بناهای مذهبی هم به سه  صورت ساخته می شدند. باسیلیکا و کلیسا و یا ترکیبی از این دو سبک رایج در ساخت بناهای مذهبی بودند.

1. پلان ساختمان های باسیلیکایی

ساختمان های باسیلیکا در اصل سازه ای طویل است، این سبک ساختمان ها در دوران یازده ساله حکومت روم شرقی یا به عبارتی همان بیزانس ساخته شدند .محور طولی اصلی در حقیقت نقش واصل مدخل ورودی و محراب کلیسا را داشتند و در قسمت فوقانی به دهلیز یا اتاق های حفاظت شده منتهی می شوند. در دو طرف این محور ها دالان های سرپوشیده ای قرار داشتند. این بناها سه جناح داشتند که برای گردهمایی و برپایی مراسم مذهبی در نظر گرفته شده بودند.

2. پلان ساختمان های با نقشه مرکزی

کلیساها سازه های متمرکز و مدور بودند که اکثرا برای مراسم کفن و دفن مسیحیان و همچنین مراسم یادبود آن ها ساخته می شدند. در این ساختمان ها بر خلاف ساختمان های باسیلیکایی، ارجحیت تاکید بر نقطه مرکزی است. از نظر فلسفی، جمعیت را وادار می کند که به جای آنکه سبب شود مومنان در طول کلیسا مستقر شوند آنها را گرداگرد هم جمع می کند. در شهر استانبول کلیساهای باکوس و سانتاسرجیوس از جمله ی بناهای این سبک معماری مورد توجه هستند.

3. پلان ساختمان های ترکیبی

ساختمان های این گروه ترکیبی از دو پلان محوری و مرکزی است. از موارد مشهور ساختمان های این گروه می توان به کلیسای ایاصوفیه شهر استانبول یکی از شاهکار های سبک معماری بیزانس، اشاره کرد.

بررسی ساختمان های سبک معماری بیزانس از نظر هنری

1. موزاییک کاری

یکی از هنرهایی که در دوره معماری بیزانس بسیار رونق داشت هنر موزاییک کاری بود. در حقیقت علاوه بر فرم های هندسی، این متریال روی دیوارها و سقف ها و کف ساختمان است که مشخصه ی یک اثر معماری را تشکیل می دهد و از مشخصات بارز ساختمان های سبک معماری بیزانس موزاییک کاری بسیار شکیل و ارزشمند است. به عنوان مثال در کلیسای ایاصوفیه که قبلا هم به عنوان شاهکار معماری این عصر به آن اشاره شد به زیبایی از این هنر استفاده شده است. در کلیسای سان ویتاله در راوانا هم موزاییک کاری بسیار خلاقانه و شاهکارانه ژوستینین و همراهنش را به نمایش می گذارد و در کلیسای سان مارکو سفر آفرینش را به تصویر می کشد.

2. نقاشی

هر چند در دوره معماری بیزانس، نقاشی از هنرهایی بود که به دلیل نقض ارزش های آیینن مسحیت، که به مسیحیان اجازه نمی داد در خانه خدا نقاشی و یا ساخت تندیس داشته باشند، با رکود نسبی مواجه شد، اما همچنان افرادی بودند که چه بسا در زمینه های غیر مذهبی، آثار نقاشی بسیار زیبایی را خلق کردند و بلاخره در قرن 11 این سنت شکسته شد و در کلیسای دافنه یونان نخستین آثار با شکوه نقاشی در کلیسا توسط هنرمند بیزانسی به ثبت رسیده شد.

بررسی دوره معماری بیزانس از نظر بعد زمان

دوارن معماری بیزانس را می توان به سه دوره تقسیم کرد.

1. دوران شمایل شکنی

شمایل شکنی، حرکتی مذهبی بود به منظور نابود ساختن شمایل و تصاویر مذهبی به دست مومنان آن مذاهب در این دوره برخلاف موج مخالفت با کلیسا و کاهش سلطه و نفوذ کلیسا، همچنان مردم را ترغیب به ساخت بناهای مقدس می کردند.

2. دوران بیزانس میانه

یک الگوی عمومی در تمامی کلیساهای این سبک رواج داشت و آن به این شرح است که، این کلیساها عموما همان ترکیب ساختمان های مرکز گرا و دایره ای شکل را پیروی می کنند و گاها ترکیبی از دو نوع پلانی هستند که قبلا ذکر شد. کلیسای اصلی در صومعه ی حضرت لوقا در نزدیکی دلفی اثری بینظیر از این نوع کلیساهاست.

3. دوران بیزانس ثانویه

در این دوره پلان ساختمان ها کمی دچار تغییر شد. به نوعی که ساختمان های این دوره عموما به شکل مکعب های گنبد دار بودند. و فرق اساسی دیگری که در آثار این سبک مشخص است این است که کلیساها از نظر اندازه کمی کم حجم تر شده اند. سومین تفاوت چشم گیر در ساختمان های این دوره، می توان به متریال و تزیینات سطوح بیرونی بنا اشاره کرد.

نمونه هایی از معماری بیزانسی یا روم شرقی

اگرچه بسیاری از ساختمان‌های مهم قسطنطنیه نابود شده‌اند یا تغییرات متعددی در آن‌ها به وجود آمده است، هنوز هم موارد چشمگیر متعددی را می‌توان در سراسر دنیا مشاهده کرد که یادآور شکوه امپراطوری روم شرقی و سبک معماری منحصر به‌فرد آن هستند. موارد زیر از معروف‌ترین بناهای معماری بیزانس به حساب می‌آیند.

باسیلیکای سان ویتاله، ایتالیا

باسیلیکای سان ویتاله نیز در لیست میراث جهانی یونسکو قرار گرفته و ساخت آن در شهر راونا به دست اوستروگوت‌ها شروع شد و توسط بیزانسی‌ها در سال ۵۴۷ به پایان رسید. نمای داخلی این مکان را با موزاییک‌های زیبایی تزئین کرده‌اند که جزو بهترین نمونه‌های موزاییک‌های بیزانسی در خارج از قسطنطنیه به حساب می‌آیند و به خوبی از آن‌ها محافظت شده است.

 ایاصوفیه، ترکیه

ایاصوفیه در استانبول، معروف‌ترین و تماشایی‌ترین کلیسای بیزانسی به حساب می‌آید و تأسیس آن به سال ۵۳۲ برمی‌گردد. این بنا پس از پایان ساختش، بزرگ‌ترین و برجسته‌ترین کلیسای دنیا به شمار می‌رفت و این عنوان را تا زمان فتح پایتخت بیزانس به دست عثمانی‌ها در اختیار خود داشت. بعد از سقوط قسطنطنیه در سال ۱۴۵۳ میلادی، این باسیلیکا به مسجد تبدیل شد و از آنجایی که دین ترک‌های عثمانی به تصویر کشیدن قدیسان را ممنوع کرده بود، بسیاری از موزاییک‌های این مکان را خراب کرده یا روی آن‌ها را پوشاندند. این بنا در سال ۱۹۳۱ بسته شد و دوباره آن را از سال ۱۹۳۵ به عنوان موزه بر روی عموم باز گذاشتند.

باسیلیکای سنت آپولیناره نوو، ایتالیا

باسیلیکا سنت آپولیناره نوو (Basilica di Sant'Apollinare Nuovo) در شهر راونا، در اوایل قرن ۶ و به دست پادشاه اوستروگوت‌ها یعنی «تئودوریک بزرگ» تأسیس شد. بعد از اینکه امپراطوری بیزانس طی جنگ‌های گوتیک (Gothic War) سال ۵۳۵ توانست ایتالیا را فتح کند، ژوستینین یکم این مکان را به یک کلیسای ارتدکس تبدیل و وقف سنت مارتین تور (St. Martin of Tours) کرد. استخوان‌های سنت آپولیناریس (Saint Apollinaris) را در اواسط قرن ۹ میلادی به این مکان منتقل کرده و نام آن را نیز به افتخار او تغییر دادند. این باسیلیکا، ترکیبی از سبک بیزانس و مسیحیت اولیه به حساب می‌آید و موزاییک‌های تماشایی متعددی از آغاز بیزانس را در برمی‌گیرد. این بنا در سال ۱۹۹۶ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

هیپودروم قسطنطنیه، ترکیه

هیپودروم قسطنطنیه (Hippodrome of Constantinople) ابتدا محلی برای برگزاری مسابقات ارابه‌رانی بود و بسیاری از آشوب‌های اجتماعی و سیاسی در این ناحیه اتفاق افتاده است. امروزه این مکان را با نام «میدان سلطان احمد» می‌شناسند و متأسفانه قسمت‌های بسیاری از آن از بین رفته اما از مجسمه‌ها، اُبلیسک‌ها و موارد دکوری دیگر آن به خوبی محافظت کرده‌اند.

ایا ایرینی، ترکیه

ایا ایرینی یا همان ایا ایرینه، یکی از اولین کلیساهایی بود که در پایتخت امپراطوری بیزانس ساخته شد. دستور ساخت این بنا را امپراطور کنستانتین صادر کرده بود و البته کلیسای اصلی در شورش نیکا در سال ۵۳۲ (Nika Riot) ویران شد. یوستی‌نیانوس در قرن ۶ آن را بازسازی کرد اما دو قرن بعد، این کلیسا از زلزله آسیبی جدی دید. بیشتر قسمت‌های این بنا را که هم‌اکنون در استانبول می‌بینید، به قرن ۸ میلادی تعلق دارند. امروزه ایاایرینی به موزه تبدیل شده و گاهی برای برگزاری رویدادهای موسیقی نیز از آن استفاده می‌کنند.

هوسیوس لوکاس، یونان

هوسیوس لوکاس (Hosios Loukas)، صومعه‌ای در شهر یونانی دیستومو (Distomo) است و به قرن ۱۰ میلادی تعلق دارد. این بنا را یکی از بهترین نمونه‌های معماری بیزانسی «دوره‌ی دوم عصر طلایی» آن به شمار می‌آورند که با نام «بیزانس میانه» نیز شناخته می‌شود و با حکومت سلسله‌ی مقدونی همزمان بوده است. این صومعه در سراسر امپراطوری با دکور باشکوه خود از جمله موزاییک‌کاری‌ها، نقاشی‌های دیواری و آثار مرمر شناخته می‌شد و در سال ۱۹۹۰ در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت.

صومعه دفنی، یونان

صومعه دفنی در یونان نمونه‌ی تماشایی دیگری از دوره‌ی بیزانس میانه به شمار می‌رود و پلان آن به شکل «صلیب در مربع» است. ساخت بنایی که امروزه می‌بینید به قرن ۱۱ میلادی برمی‌گردد و در حال حاضر آن را بسته‌اند تا کارهای مربوط به بازسازی‌اش را به پایان برسانند.

قلعه آنگلو کاسترو، یونان

آنگلو کاسترو یا همان آنجلو کاسترو (Angelokastro)، قلعه‌ای است که بالای تپه‌ای ۳۰۴ متری در جزیره‌ی کورفو (Corfu) یونان قرار دارد. این مکان، یکی از مهم‌ترین قلعه‌های نظامی واقع در دریای یونان به حساب می‌آمد و نقش مهمی در دفاع از جزیره داشت. تاریخ دقیق ساخت این قلعه مشخص نیست؛ اما تأسیس آن در قرن ۱۳ میلادی تخمین زده می‌شود.

کلیسای سنت کاترین، یونان

کلیسای سنت کاترین (St. Catherine Church) در محله‌ی قدیمی شهر تسالونیکی واقع شده و تاریخ دقیقی از زمان تأسیس آن در دسترس نیست؛ اما احتمال می‌دهند که متعلق به دوره‌ی سلسله‌ی پالایولوگی (Palaiologos) باشد که از سال ۱۲۶۱ تا سقوط روم شرقی در سال ۱۴۵۳ میلادی بر آن حکومت می‌کردند.

حاکمان جدید این سرزمین یعنی عثمانی‌ها، این کلیسا را بلافاصله به مسجد تبدیل نکردند؛ اما در نهایت طولی نکشید که کلیسای سنت کاترین نیز به سرنوشت ایاصوفیه و بسیاری دیگر از کلیساهای بیزانسی دچار شد و کاربری آن به مسجد تغییر پیدا کرد.

حمام بیزانسی، یونان

حمام بیزانسی (Byzantine Bath) در تسالونیکی، یکی دیگر از شاهکارهای معماری بیزانسی به حساب می‌آید و در اواخر قرن ۱۳ میلادی ساخته شده است. عثمانی‌ها این حمام را به ۲ بخش تقسیم کردند و یک قسمت را به آقایان و یک قسمت را به خانم‌ها اختصاص دادند؛ اما در دوران امپراطوری بیزانس، خانم‌ها و آقایان به صورت نوبتی و یکی در میان از حمام استفاده می‌کردند.